'Oku 'ikai puli ia 'i ha taha 'a e feinga e kau mateaki 'o e Temokalati ke liliu hono fakalele 'o e fonua mei he pule fakatu'i ki he pule 'oku fai'aki e loto 'o e kakai.
'Oku ha he hisitolia ko e ngaahi fonua lahi 'o 'Iulope na'e 'ikai faingofua 'enau maliu 'o temokalati. Ko e liliu ia ne fai'aki e me'a 'e ua. 'Uluaki ko e ngutu'i me'afana, pea ko hono ua ko e pa'anga.
Te u toki lave ki ai ha taimi ka 'oku mahu'inga ke fakama'ala'ala atu e kaveinga ni mei he tala fakatataa ko 'eni.
Tau pehe pe ko ha ongo motu 'e ua 'oku na kaunga'api 'i ha loto 'oseni maomaonganoa; haohaoa pea ta'emele 'a e me'a ko e temokalati. Ko e motu 'e taha 'oku tu'umalie atu pea 'ikai lava fakamahu'inga'i e koloa mo e pa'anga. Ko hono kakai 'oku fe'unga mo e toko 10 miliona. Ko e motu leva 'e taha 'oku masiva mo faka'ofa. Ko hono kakai 'oku 'i he toko 100 miliona. Ko 'enau ma'u'anga mo'ui pe ko e ngoue mo e toutai, fe'unga pe ke mo'ui ai e famili. Fakafokifa pe kuo too e fu'u honge lahi he motu ni pea faingata'a'ia e toko 90 miliona ko e 'ikai ha me'akai pe vai pe nofo'anga ke nau mo'ui ai. Ko e me'a pe ne nau fai ko e ui tokoni.
Alealea leva e motu temokalati tu'umalie pe ko e ha e me'a ke fai. Nau loto taha ke fai ha fili fakahaa loto (referendum) pe ko e ha e loto honau kakai ki he kole ko 'eni 'oku fai. Ko e me'a leva 'e tolu ne fai ki ai e sio. 'Uluaki, hiki ma'olunga e tukuhau ke ma'u ha silini ke 'ave 'aki 'enau tokoni. Ua, ki'i hiki fakafuofua pe tukuhau ke ma'u ha silini ke fai ha tokoni fakataimi kae faka'ai'ai ke nau tu'u 'o ngaue'i honau fonua. Tolu, tuku 'aupito 'o 'oua 'e fai ha hiki he totongi tukuhau pea ta'ofi mo ha tokoni kae tuku pe ke nau feinga pe 'iate kinautolu ke nau mo'ui.
Ko e taimi ko ee ne fai ai e fili fakahaa loto ne peseti 'e 100 ne nau loto ki he fokotu'u hono tolu, 'a ia ko e 'oua toe fai ha tokoni pe hiki e tukuhau. He ko hono mo'oni foki ia, he ko hai 'e fiema'u ke totongi tukuhau lahi?
Kaekehe, ko e me'a ne hoko ko e fiekaia e toko 90 miliona he motu temokalati masiva, hili ko ia ko e fakatoloua e ongo motu ni 'oku fakalele'aki e tokateline temokalati, muimui he founga temokalati pea nofo he fa'unga temokalati. 'Ikai ha feke'ike'i fakapolitikale, tau'ataina e mitia mo e fe'unu'aki 'a e kakai mo e koloa pea 'ikai fai ha fevakovi'aki fakapolitikale. 'Ikai. Hala 'ataa.
Fakatatau ki he fakakaukau 'o e temokalati (theory of democracy) ko e ha pe ola 'oku ha mai mei he pule fakatemokalati pea tali pe ia. Ko e nofo 'a e ongo motu ni ko e ongo fonua fakalele temokalati fakatou'osi pea kapau ko e tokotaha mateaki koe 'o e temokalati te ke tala pe 'e koe 'oku tonu fakamolale pe ia he koe fili 'a e tokolahi ke 'oua 'e fai ha tokoni ki he fonua temokalati masiva. Ka 'oku 'ikai! 'oku 'i ai pe me'a ia 'oku fehalaaki mo e temokalati 'o hange ko ia 'oku ha atu 'i 'olunga. Ko e palopalema 'oku 'ilo ngofua pe: ko e kakai ko ia 'oku uesia 'e he tu'utu'uni fakatemokalati 'oku 'ikai ke nau kau kinautolu he fili pe vouti. Ko e tefito'i kaveinga ko e fa'utaha 'a e mafai he kau taki temo pe, pea ko kinautolu pe 'oku nau fai tu'utu'uni 'i he fa'unga temokalati. 'Oku nau hange kinautolu ha 'iuniti makehe 'i he loto'i temokalati pea 'oku nau tui pe kinautolu ko e 'efika lelei taha pe 'oku nau ma'u ke fai'aki 'enau tu'utu'uni ma'a e lelei fakalukufua 'a e kakai kotoa.
'I he faka'uhinga 'a e fakakaukau 'o e temokalati (theory of democracy) 'e kei sai pe ia ke fakalao'i ha 'iuniti politikale 'i ha 'atakai tu'umalie pea ke nau fakatonuhia'i pe 'enau ngaahi tu'utu'uni siokita 'oku fakahoko. 'Oku hulu'i mai leva 'e he fo'i mo'oni ko 'eni 'a e me'a 'oku lolotonga hoko 'i he ngaahi fonua temokalati 'o e uesite 'a 'eni 'oku fai hono fa'ifa'itaki'i he Fo'i Piliote. Laui miliona e kakai 'oku mate he 'aho ko e fiekaia mo e mahamahaki, taimi tatau 'oku 'ikai tali ia 'e he tokolahi 'o e ngaahi fonua temokalati mo'umo'ua mo tu'umalie ke fai ha tokoni, pe te nau faka'ataa ke hiki mai e kakai masiva 'o nofo honau kelekele. 'I he sio fakamamani lahi 'oku 'i ai e felave'i 'a e temokalati, tu'umalie mo e honge, fiekaia, masiva mo e mahaki 'i mamani.
'Oku 'ikai ko e palopalema pe 'eni ia 'oku fakatupu 'e he temokalati. Neongo 'a e tui ko e fa'unga lelei taha 'eni ke ne fakalele ha fonua 'oku lahi e ngaahi mataavaivai ia 'oku fehangahangai mo e fa'ahinga pule ko 'eni.
Ko hono fakasiosiokehe'i ko ia 'o e masiva mahalo ko e tonounou mahino taha ia 'o e fa'ahinga pule ko 'eni.
'I he vaha'a ta'u 'o e tolungofulu ki he fitungofulu 'i Sweden na'e hanga ai 'e he pule'anga 'o fakapoka e kakai fefine ko e tukuaki'i 'o pehe 'oku lahi 'enau puke he mahaki 'avanga faka'atamai.
Ko e taimi 'eni ne temokalati pe fonua ia, ka ko e tefito'i palopalema ko e 'ikai lava 'e he temokalati 'o malu'i e kakai masiva mo e feifeiavale. Ko e tali 'a e kau temo ki ai na'e pehe ni, "kapau 'e fu'u totu'a 'e ala mai leva e konisitutone 'o fakalelei'i".
Ka 'oku toe fanau'i 'e he me'a ni ia e palopalema 'e ua. 'Uluaki 'oku 'ikai ha totonu fakakonisitutone ia 'e haohaoa 'o hange ko hono tauhi fakamalohi 'e he pule'anga 'Aositelelia e kau kumi hufanga he toafa ke 'oua te nau kau ki he fili pule'anga, 'ikai ke nau kau ki he ngaahi fakataha fakapolitikale pe tau'ataina ke nau lea mo tohi 'enau fakakaukau. Hili ange ko ia ko 'Aositelelia ko e pule'anga Temokalati.
Ko e palopalema hono ua ko e totonu fakaetangata (basic human rights) 'oku fa'ataa mo 'ata falahi. 'I Nu'usila ni neongo ai pe si'isi'i mo lahi e hia 'oku fai 'e ha taha tupu'i Pasifiki 'e kailangaki'i ta'etuku ia kae hili ko ia ko e kakai totonu 'o e fonua ia 'oku malu'i honau ongooongo 'o tala 'oku 'i ai e 'enau totonu fakaetangata ki ai.
Ko Sitiveni Sivivatu 'ena kuo kailangaki'i 'ene ta hono mali, ko e finemotu'a Tonga, kae malu'i pe motu'a All Black ia 'e taha ke 'oua 'e fakaha hono hingoa na'a uesia ai Ia mo hono famili. Hili ko ia ko Nu'usila ko e fonua temokalati.
'A ia 'i he 'ene pehe 'oku hanga 'e he temokalati 'o faka'ataa 'a e faha'i 'oku tokolahi ke nau tu'utu'uni'i honau loto 'i he faha'i 'oku tokosi'i (democracy allows a democratic majority to impose its will on a minority). 'I he 'ene pehe leva 'oku 'oku matu'aki faingata'a ki he kau ta'e'iloa ngaue malohi ka 'oku nau kau ki he faha'i 'oku tokosi'i 'i ha fonua temokalati ke nau nga'unu kimu'a koe'uhi pe ko e faitu'utu'uni 'a e tokolahi.
Hange pe ko e ngaahi fa'unga pule kehe, ko e temokalati 'oku tukufakaholo ai 'a e fakahehei (bias) ki he me'a ko ee 'oku ha sino mai (existing) kae si'isi'i ki he me'a ko ee 'oku te'eki ke ha sino mai (impossible). 'I he 'ene pehe ko e 'ilo fo'ou (innovation) 'oku pau ma'u pe ke fou ia he ngaahi fefa'uhi fakapolitikale (political processes). 'Oku hoko e temokalati ia ko e holisi 'oku ne fakafaingata'a'ia'i 'a e 'ilo fo'ou he tupu 'o ha sino mai. Mahalo pe 'e kei fo'ou 'a e faka'uhinga ni ia ki Tonga ka 'i he ngaahi fonua 'Iulope 'oku 'ikai kei laua e ngaahi poloseki ne fa'u ka ne 'ikai fua lelei hono ngaue'i ko e tupu mei he fetokehekehe'aki fakapolitikale he tui fakatemokalati.
'Oku ha pe ia he 'aho ni 'i Tonga 'a e 'ikai maau hifo e fakakaukau 'a e kau taki, fakatou'osi pe pule'anga mo e kau teke liliu, pe ko fe motolo te nau loto taha ki ai kae nga'unu e liliu kimu'a.
Kuo 'ohake 'a e motolo pea tuku ia kae 'ohake me'a fo'ou pea ko e iku'anga pe ko e moveuveu. Ko e natula pe ia 'o e temokalati koe'uhi 'oku 'ikai manako ia ke 'ahi'ahi'i ha me'a fo'ou pea ko e vilitaki 'e nofo pe he me'a ko ee 'oku fai ki ai e sio mo mamata.
Ne toutou fai e fakatokanga 'e 'i ai e me'a 'e hoko he fonua ko e tupu mei he nofo 'a e fakakaukau he ngaahi me'a ko ia ne hoko hange ko e moveuveu mo e fakafetau ke liliu'aki e fa'unga ki he temokalati. Ne hoko ia 'i Tonga he 'aho 16/11. 'Oku papaka e temokalati ki hono fa'u ha founga fo'ou 'o 'ai ke fua ka 'oku fakapapae fiema'u ki he me'a ne 'osi hoko pe 'oku lolotonga hoko. Toki hoko atu ha taimi.
Faka'apa'apa atu,
Kitekei'aho Tu'akalau,
'Etita Nusipepa Tau'ataina
indigenouspress [at] xtra [dot] co [dot] nz
