Ki he 'Etita,
Fakamolemole pe kae tu’u atu e ki’i tohi ni na’a a’u atu ai homau le’o ki hotau ki’i Pule’anga.
‘Oku fai ‘a e tokanga lahi pe ‘oku ‘i ai ha palani moha fokotu’utu’u ‘a e Pule’anga Tonga ki hano repatriate ‘a kimautolu e kau Tonga ‘oku mau fakapaea ‘i Fisi ni he ngaue ‘i hotau ngaahi potungaue fakafeitu’u (Reginal Organisations) kae tautautefito ki he’etau fanauako ‘oku nau ako ‘i he ngaahi ‘apiako hange ko USP, FSM, FNU moe APTC. ‘Oku fai ‘a e hoha’a lahi he kuo mahino ‘a e ‘alu pe taimi mo e tokolahi ange ‘a e kakai kuo ma’u he'e mahaki ‘i Fisi ni (toko 5 he 'aho ni pea 'e toe tokolahi ange) pea ‘oku mahino leva ‘a e tu’u lavea ngofua ange ‘a kimautolu ke ma’u ha mahaki he’emau kei nofo ‘i Fisi ni ‘i hono fakahoa ki ha’amau foki atu ki Tonga, he ‘oku te’eki ai ke ‘i ai ha case ia ‘i Tonga.
Ne fuoloa pe hono tali ‘e he sikolasipi Nu’usila mo ‘Aositelelia ke fakafoki atu ‘a ‘enau kau sikolasipi ‘i he’enau mahu’inga’ia he mo’ui ‘a e fanauako mo e mahu’inga ke nau fakataha pe mo honau ngaahi famili. Ne hoko atu ai pe ki he meimei kotoa e ngaahi fonua he Pasifiki ‘o kau ai ‘a Nu’usila mo ‘Aositelelia, Kiribati, Tuvalu, Solomons, Tokelau pea fakamuimui’aki pe ‘a Ha’amoa ‘aneafi, ‘a ‘enau fakafoki (repatriate) ‘enau fanau ako mo honau kakai ‘i he’enau mahu’inga’ia he malu ‘a e mo’ui hono kakai neongo ‘enau fakapaea he fonua ni.
Ko Ha’amoa ‘a e fonua fakamuimui taha ne nau fakafoki honau kakai ‘aneafi (25/03/20) neongo ‘a e ngaahi fakataputapui ki he fefolau’aki, ka ‘oku tali ‘ehe Pule’anga Fisi ‘i ha felotoi fakapule’anga mo ha fa’ahinga fonua pe ke fakafoki honua kakai. Ko e tu’utu’uni ‘a e Pule’anga Ha’amoa ‘oku kau ai ‘a e pau ke kolonitini kotoa ‘a e kau pasese na’e folau ange he folau makehe ‘aneafi ‘a hono kolonitini kotoa kinautolu he ‘aho 'e 14 pea toki faka’ataa ke nau mavahe ki honau ngaahi nofo’anga.
Ko e ngaahi issue mahu’inga 'oku ou tokanga kiai:
1. Kuo mahino kuo fai tu’utu’uni e ngaahi Pule’anga lahi ke fakafoki honau kakai ki honau ngaahi fonua takitaha koe’uhi ko e ngaahi fakataputapui he fefolau’aki pea kuo kau ai mo e ngaahi fonua he Pasifiki ki he’enau fanau mo e kakai ‘oku nau 'i Fisi ni kae tautautefito ko ‘eni kuo kamata ke fakalalahi ‘ene ‘asi ‘a e mahaki he fonua ni. Koeha e lau ‘a hotau Pule’anga kia kimautolu ko hono kakai pea pehe ki he fanau mo e kakai ‘oku ako ‘i Vanuatu mo Ha’amoa.
2. Kapau ‘e tuku kimautolu ‘i Fisi ni pea iku ‘o ma’u ha taha ‘ehe mahaki, tautautefito ki he fanauako, ‘e malava pe ‘e loto nai e Pule’anga ke fakafolau atu e tokotaha koia ki Tonga pe ko e ‘omai hano famili ki Fisi ni ke fai ha tauhi mo poupou ki he faingata’a ‘oku hoko kihe tokotaha koia?
3. Kuo mahino ta’etoeveiveiua ‘oku mau tu’u lavea ngofua ke mo’ua he mahaki ni ‘i Fisi ni, he kuo ‘alu pe ‘aho mo e kamata ke hokohoko hono ma’u e kakai ‘o a’u eni ki he toko 5 he ‘aho ni. Pea koe’uhi ‘oku malu ange ‘a Tonga he ‘oku te’eki ai ke ‘iai ha case ‘i Tonga, koia ‘oku fakapotopoto mo lelei ange ‘a e foki ki Tonga ko ‘ene malu ange mei he mahaki he taimi ni.
4. Kuo fakapapau’i mei he ngaahi polokalama tuku mai ‘a e Pule’anga mo e Potungaue Mo’ui, kuo maau ‘a ‘etau Potungaue Mo’ui ke fai honau fatongia ki hono malu’i hotau kau’aa fonua he taimi ‘oku tu’uta ai ha folau ki Tonga ke sivi mo fakapapau’i ‘oku ‘ikai ke malava ‘o huu atu ha taha ‘oku ne fokoutua he mahaki ki hotau ki’i Pule’anga.
5. ‘Oku kei tali pe he Pule’anga Fisi ke felotoi moha ngaahi Pule’anga he Pasifiki ‘oku nau loto ke fakafoki fakapule’anga hono kakai, koe’uhi ko e COVID-19 pea ko hono fakamo’oni pe 'eni hono faka’ataa e folau makehe ‘a e Fiji Airways ‘aneafi ki Ha’amoa. Pea kou tui ‘e loto lelei pe kiai mo hotau Pule’anga, he kuo nau tali pe ‘a e kole mei he Pule’anga ‘Aositelelia ke fakafoki ange honau kakai he folau makehe ‘a e Our Airline na’e mavahe mei Tonga na he ‘aho ‘aneafi.
Koia ‘oku mau fu’u fiema’u vivili ‘aupito ke fai mai ha tokoni ‘a e Pule’anga ki hano fakafoki fakapule’anga atu hotau kakai ‘oku ‘i Fisi ni pea mo e ngaahi tukuifonua kehe he Pasifiki koe’uhi koe tu’u lavea ngofua ‘emau mo’ui he fonua ni, pea ‘oku malu ange ‘a Tonga he taimi ni, ke mau fakataha ai mo homau ngaahi famili kae ‘oua ke mahino kuo tukunga malie ‘a e tu’unga ‘oku ‘i ai ‘a e mahaki faka’auha ni pea toki fai ha fokotu’utu’u fo’ou ki he hoko atu.
‘Oku mau faka’amu pe te mou ongona homau le’o pea mo e tautapa ‘oku fai atu koe’uhi ko e mo’ui ‘a kimautolu Tonga ‘oku fokoutua ‘i hotau ngaahi fonua kaunga’api he Pasifiki mo ‘emau faka’amu ke mau hao atu ki homau ngaahi famili ke mau feohi he taimi faingata’a ko eni.
Malo mo e lotu,
Leonaitasi Taukafa
