'Etita,
Kuo hili eni e uike 'e taha mei he Tu'apulelulu 16/11, pea kou fie vahevahe atu 'eku ki'i fakama'opo'opo e me'a ne hoko ki Nuku'alofa he 'aho ta'e'amanekina mo fakalilifu pehe ni fau.
Na'e mahino mo'oni he ngaahi to'onga fakamoveuveu ne fakahoko ko e ngaue'aki eni 'e he kakai honau mafai ma'ae kakai 'o hange koia 'oku fa'a lea 'aki 'e he kau taki 'o e feinga liliu (the power of the people for the people). Me'apango pe, he ne tau ngaue'aki hotau mafai ke faka'auha ai pe kitautolu kakai e fonua. He na'e ma'u 'etau ngaue ki mu'a ka 'i he 'aho ni kuo 'ikai. Na'e mo'ui 'etau fanau ka ko e 'aho ni kuo nau mole meiate kitautolu, koe'uhi pe ko 'etau ngauehala'aki hotau mafai 'o 'ikai ke fai aki ha me'a ke tau fakalakalaka faka'ikonomika ai ka ko e fai e ngaue ia ke tau to e foki ai pe Tonga 'o tu'utamaki.
Hange ko e ngaahi fakamatala tonuhia 'a e taki e prodemocratic movement, fakafofonga fika 'uluaki e kakai Tongatapu, na'e 'ikai ke nau fai 'enautolu e ngaahi maumau mo e tutu, na'a nau fakataha nautolu, ko e kakai pe ia, pea 'oku 'ikai tukuaki'i ha taha ia, ko e ola pe ia e fa'ahinga system pule'i lolotonga.
Na'a ku fakatonulea ki he fakamatala koeni, ko e kakai pe ia ne nau ngaue'aki honau mafai 'o fai e ngaahi maumau kotoa koeni, ma'ae kakai pe, 'o 'ikai hanau kaunga kiai. Ko e toki taha ha me'a fakaloloma eni mo fakalilifu ki he'eku fakakauakau ki ha kau taki pehe ni ke too e kakai ki he faingata'a pea talamai 'eia 'oku 'ikai tukuaki'i ha taha ia he me'a ni.
Kaikehe, 'i he mahino koia kiate au na'e 'ikai ha mafai 'o e kau fakafofonga ka ne ta'e'oua 'a e mafai 'o e kakai ne 'oange kiate kinautolu, 'oku ou tui, kapau na'e 'ikai ke tau 'oange hotau mafai kiate kinautolu he 'ikai ke hoko e me'a ne hoko he 'aho 16. Koia ai, tangata mo e fefine'i fonua Tonga, kuo ta maataa tonu 'a e fu'u mafai mo e ivi malohi taha he fonua ka ko e mafai 'o e kakai e fonua, 'oku 'i ai 'a e fiema'u ke ta to e ki'i tu'u si'i 'o to e vakai'i pe 'oku tonu nai 'eta fili na'e fai, mo e fa'ahinga kakai ne ta 'oange kiai hota mafai. Ko e filii ko e me'a tau'ataina, ka kiate au, te u 'oange hoku mafai ki ha taha 'oku langa fonua ka e 'ikai tamate mo holoki fonua. He 'ikai foki teu ofo kapau he 'ikai find quilty 'a e taki e feinga liliu he ko e fiha eni 'ene hopo mo 'ene hao he kuo paate'i he ngaue fakafalealea pea 'oku ne toitoi ma'u pe ki he mafai e kakai ne nau fili ia ko 'ene ngaue kotoa pe ma'ae kakai, pea neongo ai ha'ane laui'i kovi'i mo fakaongoongo kovi'i ha taha he 'ene ngaahi fakamatala ta'emo'oni, ka, ko 'ene fai eni kotoa pe ko e konga 'ene ngaue fakaFalealea ma'ae kakai 'oku ne fakafofonga'i mo fili ia. 'I he 'ene pehe 'oku ou tui, ko e lauiafe e kakai kuo ta'ema'u ngaue he 'aho ni na'a nau fili he kau fakafofonga koeni e kakai, pea kou tui pe te nau fiemalie he ola 'enau fili na'e fai.
Ko e ako mo e fakamaama eni kiate kitautolu kakai 'o e fonua. Kuo ngauehala'aki 'e he kau fakafofonga e kakai na'a ta fili 'a hotau mafai ke faka'auha e ngaahi business na'e ma'u ai e mo'ui hota ngaahi famili ka na'e 'ikai ke ta taumu'a pehe 'eta 'oange kiate kinautolu hota mafai. Na'e 'i ai e 'amanaki ke nau o mo hota mafai ki Falealea 'o alea'i ha mo'ui mo ha fakalakalaka ma'a taua ka 'oku 'ikai ko e mate mo e 'auha 'o hange koia he 'aho 16. Kuo toki mahino mai ko e campaign pe 'a e kau fakafofonga ia, ke ma'u 'enau vote ke hokohoko atu 'enau vahe fungavaka 100,000 he Falealea, pea laku mai e nga'oto'ota, masiva mo e faka'auha ko hota 'inasi.
Toki mahino e kovi 'eta fili na'e fai, kuo ta kai pe hono nunu'a he ngaahi 'aho ni. Kuo ta fakalakalaka he tapa kotoa e mo'ui he ta'u eni 'e 131 e pule fakatu'i e fonua ni pea fakaako'i 'a e ngaahi tamai, ngaahi fa'ee, fanau, fangamakapuna, pea kuo 'ikai ha faleTonga he ngaahi 'aho ni, pea taa na kuo ta poto hono fakaako'i kitaua ' e he pule'anga fakaTu'i pea ta nofo falelelei mo tu'umalie pea ta feinga ke liliu. Kou tui pe he 'ikai te u lau au ko ha taha ako poto, kapau he 'ikai te u faka'apa'apa ki he'eku tangata'eiki na'a ne fakaako'i au, mo toka'i 'ene founga fakalele hoku ki'i famili neongo pe koeha e tukunga e mo'ui. 'I he lolotonga 'e ta kai melie he pule fakaTu'i kuo ta feinga ke liliu, ke liliu mei he'eta fetauhi'aki ki he fekainaki, mei he 'ofaa ki he mo'ui ta'e'ofa, mei he fetokoni'aki ki he siokitaa. Ko Hevani pe 'oku ma'u ai e pule'anga faitotonu, fakamaautotonu, mo e pule lelei. Ko mamani mo hono pule'anga, ko e faihala pe he tapa kotoa, na'a mo e temokalati, 'oku huluni ai pe 'a e faihala. Ko Falealea, 'oku nau ngaue'aki honau mafai fakakonisitutone ke nau pule pe ki he'enau vahe faka'angataha mo 'enau vahenga lahi faufaua, ko e fakatonu lea 'a'aku ko 'enau ngaue'aki eni honau mafai fakakonisitutone ke ma'u ai e lelei ma'a nautolu, kau memipa kau ai hota kau fakafofonga ne ta fili. Lolotonga 'enau uku he fu'u kapa ngako, 'ikai lea hota kau fakafofonga 'otaua ki ai ka nau ta'aki mai 'enautolu e ngaue'aki 'e he fale 'o e Tu'i honau mafai fakakonisitutone ke ma'u ai 'enau lelei fakafo'ituitui. 'Oku lelei ma'u pe foki 'etau sio atu he'etau sio hifo. Talamai 'e hota kau fakafofonga, 'oku 'ikai pule e lao ki he kau taki, 'uhinga ki he Tu'i mo hono Falee mo e kau Minisita mo e kau taki he pule'anga. Ko e lao ki he tokanga'i e pa'anga 'a e kakai (Public Finance Management Act) 'oku tapu ke advance ha pa'anga he pa'anga 'a e kakai. Ko Falealea pe 'oku nau advance 'enau vahe. Koefe pule 'a e lao ki he kau fa'u lao(Falealea) ? Tuhu ki he Fale Tu'i mo e pule'anga, ka e 'ikai hanga hifo ki Falealea. Koeha nai ? Tuku pe 'a e faihala ia 'a Falealea ke ma'u ai 'emau vahe lahi, ta'aki pe faihala 'a e Fale Tu'i mo e pule'anga 'oku sai'ia ai e kakai ke nau kei fili mautolu.
Ta'u eni e 21 mo e lo'ilo'ia hota kau fakafofonga he fu'u kapa ngako ne nau fakaanga'i pea tu'unga ai hono fili nautolu 'ehe kakai, pea mo e ta'u ai pe eni 'e 21 mo e ta'e fai ha me'a ki he poor governance 'o e ngaahi ngaue fakapa'anga 'a Falealea. Te'eki ha ki'i tohi tangi pe aa 'e taha ke demand 'e he kakai 'a e good governance 'a e Falealea. Talamai ko e mafai lahi taha 'o e fonua, ko e kakai, pea tohi tangi 'e fihangeau ko e fiema'u 'e he kakai 'a e good governance (accountability mo e transparency) 'a e Pule'anga ka e tanu pe poor governance 'o Falealea. Why ? Tokua ko e Fale 'Eiki pea ko e 'ulungaanga ta'efaka'apa'apa 'a e lea ki he faihala 'a e kau memipa Falealea kau ai e faihala hota kau fakafofonga. Tokua ko e faka'ei'eiki e ngaue 'a e Falealea ko e tauhi ke malu 'enau ngaahi vausia fakamole, pea 'ikai tuku mai ia ki falepa'anga ke process he normal procedures ka nau tauhi pe 'enautolu ke 'oua sio ai ha taha. Ko e ngaue tu'ukimu'a 'oku fai 'e hota kau fakafofonga ko e ta'ata'aki mo fakahaha e ngaahi vausia folau 'a e kau Minisita mo e kau taki e pule'anga, ka e fufuu mate pe 'enau vausia 'anautolu, ta koee 'oku saisai ange ngaahi vausia ia 'a e kau taki he pule'anga he vausia 'a e kau memipa 'o e Falealea.
Kaikehe 'oku 'ikai ngofua ke fai ha 'ulungaanga ta'efaka'apa'apa ki he Fale'eiki. Faka'ofa e ka ko e kakai Tonga, he 'oku 'auha pe 'a e fonuaa ko e masiva 'ilo. Ta tangi mu'a ke good governance 'a Falealea, ke nau taliui mai kiate kitaua na'ata fili nautolu ka ta toki tangi ke good governance 'a e Pule'anga, ke tatau e ngutu mo e tuhu. Kou tui ko e founga eni 'e vave ange ai e liliu ki he good governance 'o 'ikai ko e liliu ki he temokalati. Ko e fakamatalaa ia 'ikai pe ha to e faitotonu ia 'i Tonga ni, ko e fakafofonga fika 'uluaki pe kakai Tongatapu 'oku faitotonu pea fakamaau totonu. Malie mu'a kau act faiva mei Hollywood !! Puli 'a kita 'ia kita ka e ha pe ki Langi ko e kilia.
Kainga 'ofa mo e kakai 'o Tonga, tau fakafoki mai hotau mafai ki hotau nima pea tau fai fakapotopoto he fili ha taha ke foaki kiai hotau mafai, ha taha ke ne lava 'o ngaue mo e mafai 'i he pule'anga ke fakalakalaka ai 'etau mo'ui mo 'etau nofo, ka e 'ikai ko ha taha ke ne fakapulou'i kitaua 'aki e loi, 'o taki kitaua mo 'eta fanau 'o si'i fakapoongi pea tutu mo faka'auha pea 'ikai ongo'i tautea hono loto pe fakatomala koe'uhi ko hota toto. Tonga e, ta foki mu'a ki he taha koia ne tuku kiai e fonua, he koia pe 'oku aoniu pea fakaleveleva 'ene faitotonu, fakamaautotonu mo 'ofa, pea te ne toki meesi 'o foaki mai ha kau taki ki hota fonua 'oku nau fe'unga mo hota masiva. Koia ia 'oku 'a'ana e kau taki, ko taua ko e tauhi ki ai, ka tonu 'eta tauhi 'e foaki mai 'ehe 'Otua ha kau taki 'ofa mo mo'ui faitotonu, pea ka 'ikai tonu 'eta tauhi, 'ota tauhi kitaua ki ha taha kehe, pea he'ikai ke ta ma'u e faitotonu mo e pule lelei 'i hota fonua, ka ko ha kau taki faihala pe mo mo'ui ta'e'ofa. 'Oku 'iate koe pe pea 'iate au tangata mo e fefine Tonga 'eta mo'ui mo 'eta mate. Ta ngaue'aki hota mafai keta mo'ui ka e 'ikai ko hota tamate'i. 'Ofa lahi atu ki he Tonga kotoa.
Leveleva hee kau tatau atu, malo ma'u faingamalie.
Jan
aspun_pop [at] yahoo [dot] com [dot] au
