'Etita
Ko e kaveinga mahu’inga’a e totongi’uhila koe’uhi ko’ene fekau’aki pea mo’ene uesia’e meimei me’a kotoa pe he fonua.’I he’ene tu’u pehe,’oku manako leva e totongi’uhila ki he kumi poini fakapolitikale.
Ne toki tali he uike kuo’osi’e he Komisoni ki he Ngaahi me’a Faka-komeesi’a Fiji (Commerce Commission) ke hiki 30%’enau totongi’uhila. Ko e tali’eni hili hono fakapapau’i’e he Komisoni’oku totonu e kole ke hiki e totongi’uhila. Kaikehe kuo’asi mai e taki ia’o e fa’ahi fakaanga’i Fisi (Mick Beddoes) mo ha’ane tautapa ki he Poate’Uhila’a Fisi (FEA) ke nau hiki hake pe mu’a e totongi’uhila ‘aki ha vaeua’o e 30% pea ke konga 4 e hiki’o taki 3.75%.
‘Oku lolotonga nga’uta e Poate’Uhila kotoa pe he Pasifiki (pea na’a mo mamani) ke siofi’enau takitaha tu’unga fakapa’anga’o fakatatau pea mo e ngaahi pole’o e hikihiki vave he totongi’o e lolo. Ko e tanaki atu’eni ki he fatongia tu’upau ko hono fakapapau’i’e kei malava ke fakahoko e ngaahi’inivesi ke fakapapau’i’oku lahi’anoa’a e ma’u’anga’uhila (supply) ke lato’a e tupulaki vave’i he fiema’u (demand).’Oku lolotonga fai ha tipeiti lahi’i NZ koe’uhi’oku pehe’e he ngaahi kautaha’uhila’e’ikai te nau lava’o fakalato e fiema’u’uhila’i ha ta’u’e nima mei heni kae’oua kuo’i ai ha’atakai fakangaue (regulatory framework) ke ne faka’ai’ai kinautolu ke’inivesi.’Oku uho’aki’eni’a e totongi’uhila he kuopau ke’uluaki fakapapau’i’e ma’u ha tupu kae toki fakahoko e’inivesi.
‘I he Pasifiki, ko e palopalema lahi taha’o e ngaahi Poate’Uhila ko e’ikai ke mahino fau honau ngaahi fatongia pea mo hono natula: (i) Ke fakatupu’uhila’o fakatau atu’i ha’ulungaanga fakakomesiale pe
(ii) ko e fakatupu’uhila’o fakatau atu ke fakakakato e ngaahi fatongia fakasosiale’a e pule’anga.
‘Oku lahi leva ke hoko ha palopalema he inu ti pea toe inu kota.’Oku kau’i he palopalema’o e’uhila’i Tonga’a e anga pea maheni e kakai’o e fonua ki he fu’u matasio’ata fakasosiale’o e TEPB (semi-govt) kae humai e Shoreline (private) ia mo e fu’u matasio’ata fakakomesiale.’I he tu’unga koia, kuopau aipe ke tu’u mai e Pule’anga mo hono fatongia fakasosiale ke fakakakato (subsidize) e fiema’u’a hono kakai. Ko hono ola, ko e fo’i band-aid fakapolitikale ko e tanaki pa’anga pe mei he kakai ke toe subsidize’aki’enau’uhila.
‘I ha savea he 2001 ki hono faka’uhila’o Ha’ano, ne tali’e he kakai’o e motu’o pehe ko’ene tu’u pe ‘enau’uhila pea te nau’omi misini fo,’aisi, vitio, etc ke tokoni ki he’enau nofo. Ne palani leva e misini’uhila’o fakatatau mo e ngaahi uta ko...eni.’I he lolotonga ni, kuo’ikai lahi fe’unga e uta’o hange ko e savea pea’oku lolotonga totongi’e he kainga e seniti’e 87 ki he’iuniti (kWh). Ko’Uiha’oku nau totongi’e kinautolu e meimei $1 ki he’iuniti. Koe si’i ngaahi motu’oku’uhila sola ('o kau ai 'a Niua),’oku nau totongi’e kinautolu e seniti’e 70-80 ki he’iuniti. Kae taumaia’oku teitei ofi e ma’u’anga pa’anga’i motu ki he ngaahi motu lalahi.’Amusia mu’a’a Tonga’Eiki, Lifuka,’Eua mo Vava’u Lahi’oku nau seniti’e onongofulu pe pea toe to’o atu’e he pule’anga ia e seniti’e 11.
Felave’i pea mo e fehu’i pe ko e’uhila ke fakalele fakakomesiale pe fakasosiale,’oku’i ai mo e fehu’i pe ko e’uhila ko e koloa fakalaukau (luxury) pe ko ha koloa fakatupukoloa (factor of production). Kapau’oku tau sio’aki e matasio’ata koloa fakalaukau, pea’e lahi hono ngaue’aki ta’e fakapotopoto (wastage, inefficient, etc) e’uhila. Kapau te tau sio’aki e matasio’ata koloa fakatupukoloa, pea e ngaue e kakai ke ngaue’aki’i he founga fakapotopototaha ke ma’u mei ai ha tupu pe ko ha toe koloa fo’ou.’A ia ko e ulo’aho he po pele, e fetongi’aki ia ha lalanga.’E tamate’i leva e ngaahi’aisi kapau koe hina vai pe’oku’i ai.
‘Oku mahu’inga foki ke fai hano siofi e totongi lolo he ko e makatu’unga lahi ia’o e hikihiki he’uhila. Ko e taha e ngaahi founga ko hono tender e supply ki he fonua fakakatoa pea mo’i ai ha tanaki’anga lolo (storage)’a e pule’anga.’Oku lolotonga inu melie’a Ha’amoa he founga ko’eni.’E toe tokoni foki kapau’e fakalahi e taulanga ke lava’o no’o kiai ha vaka lolo’oku lahiange (medium range tankers) pea’oku fakafuofua’e malava ke holo’aki e freight’aki e meimei seniti’e 5 ki he lita.
Kae hoko atu mu'a hono hopo'i e Shoreline na'a ma'ama'aange ai e 'uhila!
‘Ofa atu
Sailosi Finau
sailosifinau [at] yahoo [dot] com [dot] au
