Ko e lakanga Palemia 'oku 'ikai ko ha metali fakalangilangi

Fakamanatu atu ki he kau Fakafofonga 'oku kei laumalie 'etau Konisitutone neongo koeha ha fotunga 'oku 'i ai. 'Oku kei 'i loto Fale Alea 'a e kau Nopele, pea kuopau ke tau faka'apa'apa'i kinautolu 'o fakatatau ki he tu'utu'uni 'a e Lao mo e Konisitutone 'o e fonua.

Ko e ongo fungavaka na'e fai ai 'a e kemipeini ki he fili na'e ua pe, ko e Fakafofonga Tau'ataina mo e  Fakafofonga 'o e Paati, Temokalati, Langafonua. Na'e 'ikai ke faingata'a ke tala mahino pe ko e fe 'a e fungavaka 'oku te kemipeini mei ai.

Ko e loto 'o e kakai mo 'enau fili na'e mape'e ki he Fakafofonga Tau'ataina. Te'eki ai ke matu'u 'a e vaitohi na'e paaki 'aki e ola 'o e fili, kuo fakamo'oni 'a e Fakafofonga ia na'e  kemipeini he fungavaka Tau'ataina ki he MOU 'a e Paati Temokalati.

Ko e fehu'i, koeha na'e 'ikai teke fakaha mahino ai ki he kakai ho vahe ko ho'o Kanititeiti ma'ae Paati Temokalati. Ko e Fakafofonga 'e taha na'ane kailangaki'i 'ene tu'u Tau'ataina ka kuo laui ta'u hono lau 'e he Paati Temokalati ko honau taha, pea kuo 'osi tala pe 'e he Paati ia ko 'enau pone.

Ko e Fakafofonga ko'eni na'e totonu kene fakamahino he Kemipeini ko e Kanititeiti ia 'a e Paati. Ka 'oku fakaloloma 'a e hange ma'u pe 'oku 'ikai tene 'ilo 'e ia pe 'oku 'ife. Ko e me'a 'oku mahino, kuo lau kinaua ia 'e he Paati ki he toko 10 'enau toko 8. Ko e fakatataa mahino 'eni hono va'inga'i faka-politikale he funga 'o e ta'etoka'i 'a e fili 'a e kakai 'o e fonua.

Ko e fehalaaki 'a e ongo Fakafofonga ko'eni ke na tu'u he fungavaka mahino 'o 'ena kemipeini 'e tu'u faingata'a leva 'a e feinga ke fa'u ha Pule'anga ma'ae fonua. He kuo lau 'e he Paati ia na'e 'ikai tenau ma'u 'a e fili 'a e tokolahi ko kinautolu 'oku tokolahi faka-fofonga he'enau ma'u ' a e ongo fakafofongani, ka e ngalo 'a e loto ia 'o e tokolahi 'o e fonua. Ko e afungi mo e ta'etoka'i ko'eni na'e fakasino mai 'e he Fokotu'u Minisita na'e fakahoko mai 'e he Paati. Kapau ko e kamata 'eni, 'e 'i fe leva 'a e kakai he kaha'u 'o e Fa'unga Pule Temokalati 'oku mou misi kiai.

Mei he tafa'aki 'a e Hou'eiki Nopele na'e mahino mei ho'omou fakataha mo e toenga 'o e kau Fakafofonga Tau'ataina ko e kulupu 'eni na'e fili kiai 'a e tokolahi 'o e fonua. Na'e hala ke mou fokotu'u mai 'emoutolu he fakataha koeni hamou tokotaha ke Palemia. Ka 'oku mahalo mei he mole 'a e Fakafofonga 'e 2 mei he Fakafofonga Tau'ataina fakataha mo e ta'emahino fekau'aki moia na'e  'i ai tui komoutolu ia 'oku tokolahi 9. Ko e 'uhinga ia ho'omou fokotu'u mai 'a e Palemia. Ka ko e fehalaaki ko'eni 'oku 'ikai toe kehe ia mei he tufa Minisita 'a e taki 'o e Paati Temokalati.

'I he ongo fehalaaki faka-politikale (political blunder) ko'eni kuo fakatou ta'e'aonga ai 'a e ongo Kanititeiti Palemia mei he ongo kulupu ko'eni, 'a ia ko Lord Vaea pea tatau pe kia 'Akilisi Pohiva mei he Paati. Ko e 'uhinga tefito, ko ho'omou ta'etoka'i 'a e loto 'o e tokolahi 'o e kakai 'o e fonua. 'A ia ko e fakapotopoto taha ko e Kanititeiti Palemia ke fokotu'u mai 'e he Kanititeiti Tau'ataina.

Ko e lakanga Palemia ko e Taki Ngaue Ma'olunga taha ia he fonua, pea 'oku 'ikai ko ha lakanga ia ke Fakapale'i 'aki ha taha. Kuopau ke nofo 'a e fili ia he fakapotopoto mo e taukei ngaue. Ko e fakapale ia 'oku lahi 'a e ngaahi Metali Fakalangilangi 'a e fonua ke fai 'aki 'a e ngaue koia. 'E 'ikai fakahoko 'aki ia 'a e Palemia.

'Oku mahino kiate au 'a e me'a 'oku toka mei he Paati Temokalati, ka 'e kei 'aonga ange pe ki he fonua 'enau nofo honau malohinga ko hono taki 'o e Fa'ahi Fakaanga. Pea kapau te tau sio ki he tokolahi 'o e kau Fakafofonga fo'ou he Kulupu ko'eni, 'e kei 'aonga ange pe 'a 'Akilisi Pohiva ke ne tataki mai 'a e kulupu ko'eni 'i Fale Alea, fakataha mo e toenga 'o e Hou'eiki Nopele ke fai hono siofi 'o  e Pule'anga.

Ko e talanoa 'o e "Tu'ufakataha" 'a e kau Fakafofonga 'o e Kakai (17) 'e 'ikai fe'unga ia mo e Lao mo e Konisitutone lolotonga, he 'oku kei hoko 'a e kau Nopele ko e kupu mahino 'o e Fale Alea 'o Tonga. Ko e laumalie 'oku ha mai mei he talanoa 'o hange ia ko e kau Nopele 'e 33 ko kinautolu pe pea 'oku 'ikai ha'anau fetu'utaki 'a kinautolu mo e kakai 'o e fonua 'i he famil, kainga mo e ha'a. Pea ko e sio 'eni 'oku fakapokosi'i. Ko e kau nopele ko e taha ia 'o e ngaahi pou tuliki 'oku fungani 'aki 'a e kakai 'o e fonua ki he fa'unga 'o e Tu'i 'o Tonga. Ko e ha'i 'eni ia kuopau ke tau vetevete fakalelei. Ka ko e konga lahi 'o e fatongia koia ko e kakala ia 'o Tupou VI 'I hono mafai faka-konisitutone. Ko e 'uhinga totonu 'o e "tu'ufakataha" ke fakafoki hotau Fale Alea ki he fa'unga 'oku kei nofo ai 'a e "Ngaue Feletoi" ki ha kaha'u melie ma'a hotau ki'i fonua.

Ko e me'a lalahi na'e toka ki ai 'a e finangalo 'o Tupou I fekau'aki mo e kaha'u 'o e fonua, ko e "siokita-fe'auhi ke ma'u ma'ata" mo e "masiva 'ilo". Pea ko e ongo va'a fefie 'eni 'oku tafu 'aki 'a e ngaahi Pule'anga 'oku lau ko e Temokalati 'o onopooni. Pea 'oku tu'u fehangahangai mo e me'a 'oku 'amanaki kiai 'a e kakai hotau fonua 'e 'oange 'e he Fa'unga Mafai Pule ko'eni. Ko e fakamole ki he Fa'unga koia 'e mei liunga tolu ia he fakamole ki he Fa'unga lototonga. Ko e fehu'I, te tau lava 'o fua nai 'a e fakamole koia.

Fakatatau ki he Patiseti 2014-2015, 'oku 'ikai ke tau toe lava 'o fua 'a e fakamole ki he Ako, Potungaue Mo'ui pea 'oku toe ngau'unu atu 'a e nounou ko'eni ki he Fakamaau'anga. Pea 'e hokohoko atu 'a e nounou  ki he toenga potungaue 'a e fonua 'okapau he 'ikai ke tau  lava 'o fakakaukau'i fakapotopoto ange 'a e halanga 'o e Fa'unga Pule 'oku tau lalaka kiai.

Koia ai 'oku fakafou atu heni 'a e tautapa ki he kau Fakafofonga, mou toe fakakaukau 'a e loto 'o e kakai kuo fakaha he'enau fili, pea fakafoki 'a e ngaahi kulupu ki he tu'u koia pea tau toe kamata fo'ou 'a e alea'i hotau Pule'anga. Fokotu'u 'e he Fakafofonga Tau'ataaina 'a e Palemia, pea mou talanoa'i 'a e Fakafofonga fe'unga ki he Potungaue takitaha. 'Oua 'e ngaue'aki 'a e Lakanga Minisita ki he politiki mata'ifika.

Faka'apa'apa atu.

'Inoke Fotu Hu'akau

Lepa Fifili

'Univesiti Lo'au