You are here

Opinion

Fiema‘u ‘e Tonga ha Pule‘anga Fakavahe Lalahi

Sydney, Australia

‘Etita,

Fakatapu kihe Hau ‘o e ‘Otu-Tonga mo e Fale ‘o Ha’amoheofo, Sea moe Fale Alea ‘o Tonga, Hou’eiki Nopele mo e Tauhi Fonua, Palēmia mo e Pule’anga pea ki he Tonga kotoa.

Fakamolemole kae toe ‘oatu mu’a ha faka-talanoa ko e kapikapi pē kihe fakakaukau na’e ‘oatu kimu’aa, ‘o e fakalelei kuopau ke fakakakato ki he Fa’ungapule hotau  Fonua kae toki sia’a ha’atau ‘ungangāue.

Makatu’unga ‘i he toe fakautuutu ange ‘oe vālau ‘i he Fale Alea ‘o e fonuā ‘i he ngaahi founga ngāue mo e fakamoleki hono pa’anga, ‘o fakautuutu ‘a e taimi ‘oku mole ki he fakavahavaha’a faka-e-tangata, faka-‘ilo mo Faka-Ngāue, ‘oku toe ‘oatu ai ha faka-talanoa hei’ilo na’a toe mahino ange. ‘Oku ou tui ‘oku te’eki pē ke mahino ia kihe kau Takingāue ‘o e Fonua (Executive) mo hono Fale Alea ‘oku ‘ikai fe’unga ‘a e Fa’unga-Ngāue (Public Infrastructure) lolotonga ki hono fataki ha Ngāue Langa Fakalakalaka ma’ae fonua. Pea he ‘ikai toe ‘osi ‘a e longoa’a ia mo e vālau, taulau mo e fetūkuaki ‘ae fonua ‘i he ta’emaau. 

Na’aku ‘osi fakatalanoa atu kimu’a ki he kaveinga’ni, ka ‘e toe tānaki si’i atu pe kiai ha toe fakakaukau hei’ilo na’a toe mahino ange. ‘Oku pehe’ni leva: Ko e sino ‘oku fokotu’u ko e Kōsilio Fakavahenga ‘i he’ene tu’u ‘i he lolotonga’ni ‘oku fu’u si’isi’i mo feifeiavale ke ne lava ‘o fataki ha langa fakalakalaka ‘oha vāhenga. Koe fanga ki’i mokimoki’i Kōsilio ‘oku taumu’a ia  ki hono tanu ‘oe Pa’anga Fakavāhenga ke kei nofo ‘ihe mafai moe nima ‘o e kau Fakafofonga Fale Alea. 

Ko e ‘uhinga ia ‘oku fokotu’u atu ai ‘a e sino ngāue ko e Pule’anga Fakavahe Lalahi ke lahi fe’unga ha Sino-Ngāue kene fataki ‘a e langa Fakalakalaka ‘o e Vahenga ‘i hono Va’a-Pulengāue (Administration) mo hono Va’a-Ngāue (Public Work). ‘O lahi fe’unga kene to’o ‘a e konga lahi ‘oe ngāue ‘oku lolotonga hili ‘i he uma ‘o e Kapineti (Executive) ‘i he lolotonga’ni. ‘E lava leva ke nofo ‘a e Kapineti ki he ngāue faka-lūkufua kihe Fonua kae nofo ‘a e Pule’anga Fakavahe ki he Ngāue Fakalakalaka ki he kakai ‘o e Vāhenga takitaha. Ko ha fakatātaa: Nofo ‘a e pule’anga lahi ‘i he tanu ‘o e ngaahi Hala Lalahi (Hala Taaufa’ahau, Halaliku, Hala Hihifo) kae nofo ‘a e ngaahi Pule’anga Fakavahe ‘i he hala i’iki ‘o e Vahenga takitaha.

Ko e Fa’unga mo e Founga ‘oku ou lave kiai, ‘e lava ke ne fakatupu ha fe’auhi faka-lakalaka (Faka-‘Ekonomika) ‘a e ngaahi Vahenga takitaha. Ko e me’a mahu’inga tefitō, he ’e lava ‘a e fe’auhi langa fakalakalaka faka-vāhenga ‘o toe fakatahataha’i mo fakakau mai ‘a e kainga nofo muli ‘o e Vāhenga takitaha. Pea ko e founga eni ‘e malangalanga ai ‘a e ivi mo e fakaivia faka-‘ekonōmika ki he fonua faka-kātoa. Ko e me’a tatau ki he ngaahi Vāhenga ‘Otumotū.

‘Oku ‘ikai toe kehe ‘a e tūkunga ‘oku tau ‘i ai ‘ihe lolotonga’ni mo ha me’alele. ‘E lava pē hono fakatongia kihe fe’alu’aki mo e fetukutuku ‘okapau ‘e tukungamalie hono misini mo e fa’unga hono sino. Ka ‘ikai, ‘oua na’a pehē ‘e ha taha ia ko e ‘ene poto ‘i he faka’uli pea ‘e lava ‘eha me’alele maumau ‘o fakahoko ‘a e fatongia ‘oku faka’amu kiaī. Ko e tu’unga ia ‘oku ‘i ai hotau fonuā ‘i he lolotonga’ni, ko e me’alele maumau. Kā tau heka pe ‘o faka’amu ke lele, kae ‘ikai fakalelei’i ke lava hono fatongia ‘oku fai ‘a e faka’amu kiaī.

Koe taalu ‘etau maumau’i ‘a e Fa’unga mo e Founga ‘ihe 2010, koe 2025 eni ‘oku tau kei hekasi pe ‘ae saliote maumaū, mo e faka’amu te ne ‘ave kitautolu kiha feitu’u mo ha mo’ui’anga ‘oku laka kimu’a. Ko e fo’i misi fakalilifu fau mo e talanoa faka-politikale faka’ofa fau, fonu ‘i he takihala mo e loi lahi faufaua. Pea ‘oku faka’ofa ange ‘a e ‘ikai ke tau ‘ilo ‘oku maumau ‘a e saliote ‘oku tau heka ai ki he’etau fononga. ‘O ‘ikai koe fehu’ī pe, Ko ‘etau fononga kifee? ka Kuo kamata koaa ‘a e fononga? Pea ‘oku ‘alu pē ‘ae taimi mo ‘etau toe hē mama’o ange mei hano Fakalelei’i ‘etau Fa’unga Faka-Politikale. Ko hono nunu’a ko e tanumaki ‘o e fihi ta’engata ‘i he Fa’unga moe Founga ‘okapau ‘e kei hokohoko atu. Pea ‘e ‘ikai ha kakai ia tenau omai ‘o fa’u ha Pule’anga pē Fale Alea ‘e ‘ikai ke nau ngāue’aki ‘a e fihitu’u mo e ta’emaau koiā ki he’enau lelei fakafo’ituitui.

Ko e tu’unga ‘o e Fa’unga Faka-Politikale lolotonga, ‘oku fu’u faingofua kihe kakai ngāue faka-politikale ke toka’olunga ‘enau fiema’u fakataautaha ‘i he lelei ‘a e Fonuā. Ko e Tu’unga/Lakanga mo hono ngaahi monū’ia pea toki vali takai ‘aki ‘a e me’a ko e kakai, masiva-‘ango’ango, tau’i-faihala, pule-lelei pea mo e ngaahi fananga ‘oku hulu atu.

‘Ihe loto faka’apa’apa mo’oni,
‘Inoke Fotu Huakau