Fakatapu kihe Hau ‘o e ‘Otu Tonga moe fale ‘o Ha’amoheofo, Hou’eiki Nopele mo Ha’a Tauhi Fonua, Eiki Sea moe Fale Alea ‘o Tonga, Eiki Pālemia moe Pule’anga kae ‘um’aa ‘ae Tonga kotoa. Kae ‘atā mu’a ke fai ha fakatalanoa hei’ilo na’a ‘aonga kihe halafononga ‘oku tālanga’I kihe kaha’u faka-politikale moe faka-sōsiale ‘o e Fonua.
‘Oku ‘iai ‘ae ngaahi tefito’i fakakaukau ‘oku fokotu’u atū hei’ilo na’a tokoni kihe ‘etau ngāue, ‘oku pehe’ni:
‘Uluaki, koe tūkunga fakakaukau moe ngaahi kaveinga Faka-Politikale kuo tau fononga mai ‘aki ‘ihe ta’u ‘e 30+ kuo hilī teu ui koe politikale ‘oe Ngutu-Mālie, Fakanāfala (pea ‘e ‘ikai hala ka tānaki atu kiai moe Loi), kuo tau a’u ki hono tumu’aki taalu meihe 2010-2025. Ta’u ‘e 15 ‘oe hangē ‘oku tu’uma’u ‘ae me’a kotoa ‘ihe ngāue ‘ae Fale Alea moe Pule’anga tautefito kihe langa fakalakalaka ‘oe fonua fekau’aki moe faingamalie kihe kakai. Pea kuo a’u ‘ae to’onga faka-politikale koia ki hono ngata’anga mo hono ivi faka-ngāue kihe fonuā. ‘Oku makatu’unga ‘ae fakakaukau koeni ‘ihe me’a ‘e ua: i. Koe nofotaha ‘ae Pule’anga ‘ihe tokanga’i hono ngaahi tefito’i fatongia (ako, mo’ui, fefononga’aki) ‘o fakatefito ‘ihe pa’anga tokoni. ii. Koe nofo ‘ae fa’u Lao faka-pulengāue kae ‘ikai koe langa ngāue.
Koia ai, ‘oku ou poupou kakato kihe fakakaukau kuo fiema’u ‘a Tonga ke fakava’e ha ‘Epoki Fo’ou kihe talanoa Faka-Politikale, ko e Politikale ‘o e Ngāue. Na’a tau ‘osi a’u kihe tūkunga faka-politikale ko ‘eni ‘ihe pālemia ‘a Tungi (Tupou IV) pea ‘e malava ketau toe a’u kiha kuonga pehee. Koe Fili ‘oe 2025, koe ‘uluaki faingamālie ia ke fakava’e ‘ae ‘epoki fo’ou koeni. Me’apango koe tokolahi ‘oe Fale Alea ‘oe fonua ‘ihe lolotonga’ni ‘e ‘ikai kenau ‘aonga kinautolu kihe ungangāue koenī, meihe tēpile ‘ae Hou’eiki moe Kakai ki hono fakava’e ‘o e ‘Epoki Fo’ou ‘oku fai kiai ‘a faka’amū. Na’a ma’u ha tokotaha, koe māloo ia.
Ua, koe fakakaukau ‘o e tu’u meihe Ma’umafai Mā’olunga hangē koe Fale Alea, Kapineti ‘o kaila hifo ki lalo kihe lelei ‘ae kakai ‘o e Fonuā, ko e taha ia ha fo’i fananga malie faka-politikale kuo tau nofo mai moia ‘ihe laui-ta’u. Kuo mahino ‘oku ‘ikai ke ngāue, ‘ihe ngaahi fakafekiki ‘a kinautolu ‘oku heka mei ‘olungā, pe ‘oku a’u koā ha me’a kihe kakai na’ane fakaheka kinautolu ‘ihe sea ‘oe ma’umafai. Pea ‘oku ‘ikai ke honge fakamo’oni ‘ene hokō ‘o a’u mai kihe ‘aho’ni. Pea ko e taha eni ha tefito’i vaivai’anga ‘o ha Fa’unga Fakatemokalati; Kohai ‘oku taliui (Accountable) kia hai? Koe fakakaukau ‘oe Pule’anga Faka-Vahe ‘oku’ne lava ke ‘ohifo ‘ae mafaipule ‘iha fa’unga mo ha founga Mafaipule ke ‘ofi ‘aupito hifo kihe kakaī.
Koe Pule’anga Fakavahe ‘oku fiema’u ke ma’u ha tokolahi ke fakasino ha sino ‘oku kaukaua kihe taumu’a kene lava ‘o fataki pe fua ‘ene fakamole ‘i ha ‘aho:
- Koe fokotu’ū ‘o makatu’unga ‘ihe fakakaukau koiā, ke fakafoki ‘a Tongatapu ki hono vahe lalahi: Vahe-Hihifo, Vahe-Loto , Vahe-Hahake, Vahe Kolomotu’a, Vahe Kolofo’ou/Fasi, Vahe Ma’ofanga, Ha’apai, Vava’u, Vahe 'Eua, Niuatoputapu mo Niuafo’ou. ‘Oku fakakatoa kihe Vahe lalahi 11.
- Koe sino Ma’umafai ‘oe Pule’anga Fakavahe: Sea: Pule Fakavahe, Mēmipa ‘oe Komiti-Pule: Kau ‘Ofisakolo, Fakafofonga Falealea. Va’a Fakalele Ngāue (Administration), Va’a-Ngāue (Public Works).
- Tukuatu ‘ae kau Ngāue Fakapule’anga meihe ngaahi vahenga koeni kenau ngaaue ‘ihe va’a pulengaue ‘oe Pule’anga Fakavahe ‘iha ta’u e nima nai pea nau toki fua ‘enau takitaha fakamole.
- Koe fakahoa ‘oe Fakavahe Lalahi kihe Fakafofonga Fale Alea ‘oku pehe’ni: Vahe-Hahake (1), Vahe-Loto (1), Vahe-Hihifo (1), Vahe- Kolomotu’a 1, Vahe Fasi/Kolofo’ou 1, Vahe Ma’ufanga1. Vava’u 3: Vāhenga lolotonga), Ha’apai 3: Vahe Pangai, Vahe Foa, ‘Otumu’omu’a mo Lulunga), ‘Eua (1), Niuatoputapu (1), Niuafo’ou (1). Fakakātoa, Fakafofonga ‘e 15.
- Ke fakafoki hono fili ‘oe Kovana ‘o Vava’u mo Ha’apai ki He’ene Afio ko hono ongo fakafofonga ‘o fakatatau kihe Fa’unga Uesiminisita (Westminister) ‘oku fakatefito ai hona fokotu’ū. Kae levolo ‘oe ongo Fakafofonga ‘o ‘Ene ‘Afio, Fakangāue koe tu’unga Minisita. Pea koe ‘ongo lakanga Kovana ‘oku’na memepa kinaua ‘ihe Kapineti.
- Ke hoko ‘ae Kovana koe ‘Ulu ia ‘oe ongo Pule’anga Fakavahe ‘o Ha’apai mo Vava’u. Sino ‘oe Pule’anga Fakavahe: Kau Pule Fakavahe, Fakafofonga Fale Alea, Sea ‘ae Kovana. Fakamalumalu ai ‘ae Ngaahi Komiti Fakavahe: Pule Fakavahe moe kau ‘Ofisakolo.
- Fakafoki ‘ae Pa’anga Fakavahenga kihe Pule’anga Fakavahe ‘o ‘ikai toe kau kiai ‘ae kau Fakafofonga Fale Alea.
‘O ka lava ‘ae ngaahi liliu koena ‘e fili leva ‘ae kau Fakafofonga ‘o e kakai ki Fale Alea koe kau Fakafofonga fili ‘ehe kakai kihe Ma’umafai Fa’u-Lao ‘oe fonua (Ko e ngāue faka-lūkufua ia kihe fonua ‘oku ‘ikai koe ngāue faka-vahenga) ka ‘oku ‘ikai ko e kau Fakafofonga kihe langa moe fiema’u ‘ae Vahenga. Fiema’u Fakaluukufua, ‘io.
Koe ‘amanaki, ‘e solova ‘ehe Fa’unga koeni ‘ae fetūkuaki ‘oku hoko fekau’aki moe ngāue langa faka-lakalaka ‘ae fonua mo hono tafenga pa’anga. Kae ‘uma’aa ‘ae fihi faka-politikale kihe ngaahi ‘aitolosia ‘oku ‘ikai lava ia ‘o talanoa’i mahino mo totonu kihe kakai. Koe Pule’anga Fakavahe koe Fa’unga pē ia ‘e panaki ai ‘ae talanoa ‘Aitolosia ‘ene fekau’aki moe ngāue kihe mo’ui ‘ae kakai ‘oe fonua. ‘O nofo ‘ae Kapineti ‘ihe ngāue tefito kihe Ako, Mo’ui, Fetu’utaki Tefito, Tukuhau, Malu-Faka-Lotofonua moe Ngāue Fakamamani-lahi. Nofo ‘ihe malumalu ‘o ‘Ene Afio ‘ae Malu’i, Talite moe Potungāue ki Muli, Nofo ‘ae Pule’anga Fakavahe ‘ihe Fakalakalaka Fakavāhenga moe Fakalotofonua. Koe nofo ‘ae Kapineti ke fālute kotoa ‘ae ngaaue ‘oku fu’u lahi fau ia ke maau mo fakahoko fakalelei, pea ‘e ‘ikai fakasi’isi’i ai ‘ae palopalema ‘oe Fetaliui’aki kihe kaha’u.
Koe ngaahi fakaikiiki faka-tekinikale kihe fakakaukau’ni ‘ihe pa’anga mo hono fevahevahe’aki ‘ihe founga ngāue mo hono ola ‘oku lavanoa ke hoko atu kiai. Kā ko e fakakakato eni ia kihe Fa’ungapule Faka-Tu’i ‘oku tau lolotonga nofo ai mo hono Fakaivia he ‘oku ‘osi ‘i loto pe ia. Koe toe pē ke ngāue’i fakalelei.
Ihe loto Faka’apa’apa mo’oni,
Inoke Fotu Hu’akau