‘Etita,
Fakatapu ki he Hau ó Tonga mo e Fale ó Haámoheofo. Houéiki ó e fonua, Fale Alea mo e Puleánga kae úmaá á e Tonga kotoa. Fakamolemole kae fakaaú atu á e kií fietokoni koéni naá áonga ki he ngaahi felafoaki kehekehe pea mo e teu fili Palemia ka fakahoko he 24 Tisema 2024 ki hono langa hotau fonua.
Ne tau toki situ’a atu mei he taimi ‘o e fokoutua koviti ne kamata mai he 2020/21 pea tau mo’ui fakangatangata ai koe’uhi ke taau mo e ngaahi tu’utu’uni fakapule’anga ne lao’i ‘aki ‘etau mo’ui he taimi koia. Hili hono to'o e ngaahi fakangatangata pea tau kamata ke hoko atu e mo’ui, na’e ‘iai ha ngaahi lesoni lahi ne tau siofi ke fai ha ako mei ai. Na’e ‘iai e ngaahi lelei pea mo e to nounou foki.
‘Oku pehe pe ‘e tau sio ki he ngaahi me’a koeni kuo a’usia ‘e he Fale Alea ‘o Tonga he ‘aho ni ‘i Tisema 2024, hili ia e ta’u ‘e hongofulu ma fa (14) ‘o e ngaahi liliu fakapolitikale ne fakahoko koee he 2010. Kuo tau fanongo ki he ngaahi talanga kehekehe ‘o e anga ‘o e vakai ‘a hotau kakai ‘i Tonga pea mei muli ni foki. Koeha leva ha ngaahi lesoni te tau lava ke vakai kiai?
1. ‘Oku lahi hono ‘o hake kuo hoko ‘a e ‘uuni me’a ni ke faaitaha ai ‘a e hou’eiki nopele. Ko e ‘ulungaanga faka’ei’eiki ia he nofo ‘a e Tonga – ko e toka’i mo e tauhi e va ‘i he mahino ki he hou’eiki nopele honau tala mo e ‘uhinga. ‘Oku kei Tonga pe ‘a Tonga.
2. ‘Oku lahi hono ‘o hake ‘a e ‘ikai ha fiemalie ki he “fakatau hoosi” he vaha’a ‘o e kau memipa ‘o e Fale Alea. Ko e concept pe ko e process ‘o e negotiations (feale’aki/alea’i) ‘i he vaha’a ‘o ha paati pe kulupu ‘oku nau tui tatau, ‘oku hu’u mei ai ‘a e kupu’i lea ni. Koe “fakatau hoosi” ‘i he lea mo e nofo faka-Tonga ‘oku ongo faikehe. Ko ‘ene hu pe fo’i lea ko e hoosi (hufanga he fakatapu) ‘i ha talanoa faka-Tonga, ‘oku tau tokanga ange he ‘oku ne ‘omai ‘a e fo’i ‘ata pe ongo ‘oku kehe pe ‘ikai fakamatapule he taimi lahi.
Fefe ke tau toe sio ke ngaue’aki pe alea‘i pe fealea’aki (negotiations) kae tuku atu 'a e fakatau hoosi he ‘oku fakamata tu’a. ‘Ikai ke ngata pe ‘i he ‘etau tauhi leva ‘etau ngaahi lea ke taau mo e ‘Otua mo Tonga ko hoku tofi’a, pea taau mo e tu’unga maama kuo tau maa’usia, ka ‘oku tau fakamahu’inga’ia leva ‘a e ‘uhinga ‘o e feale’aki. He kuo tau anga maheni ‘aki hono hiva kava’aki pe ngaue lahi’i ‘aki ‘e he kuonga koeni pea ‘oku ne fakangaloku ‘a e ‘uhinga ‘o e fealea’aki pea fakavaivai’i ‘a e molumalo ‘o ‘e tau nofo mo e tauhi va faka Tonga, pea hoko ke ‘asi hake ai ‘a e ngaahi ‘ulungaanga kehekehe he founga lea mo e fakafotunga he sosaieti ‘o Tonga mo e ngaahi komuniti Tonga ‘i muli ni.
Pea he ’ikai ke tuku ‘a e feale’aki (negotiations) he ko e konga mahu’inga ia ‘o e tuiaki ke a’usia ha fo’i fili pe mo’oni ‘o ha ngaue pe feinga he kuonga ‘o e ‘aho ni. Kuo pau pe ke fai ha alea ia he ko e natula ‘o e tangata ‘oku kehekehe pea he ’ikai fai ha loto taha ia ta’e fai ha talanoa ke alea’i ha ngaahi makatu’unga ho’o kau ki ha fa’ahi.
3. Ko e kakai ‘i he Fale Alea ko e kilimi ia pe ko e lelei taha kinautolu ‘o Tonga kuo fili’i atu ‘e he kakai ki he Fale. ‘A ia na’e fili’i kinautolu mo honau ngaahi naunau ‘i he taukei, fakaako, moe ngaahi taleniti kehekehe. Ko ‘ene hoko pe me’a ni, kuo hanga hake kakai pea mo e kau poupou, kau taaufehi’a ‘o tala e poto mo e vale mo e ma’ulalo taha ‘o e kau memipa.
‘Oku fakanatula pe ‘a e tafoki pe longoa’a ‘ikai ha toe ki’i mamalie hifo mo fakakaukau lelei ki he nofo ‘a kainga kae si’i taufale’i ‘aki ‘a e ngaahi lea ma’ulalo, ta’e taau, ‘a e tokolahi ‘o e kakai ne tupu hake he fonua lotu, tui ‘Otua pea mo laupisi ‘Eiki. Na ‘oku taimi pe ke fai ha sio ki ha ngaue ke kau ki he ngaahi polokalama ako ‘a e sivika (civics) mo ‘etau faa’i kavei koula ke tapuaki’i ‘aki e to’utupu ‘o e fonua, pea kau atu ki he polokalama langa ‘a e kau ‘ofisa kolo mo e pule fakavahe ki he ngaue mo e langa e ngaahi kolo.
4. Ko e taha e lesoni, ko e fo’i faingamalie (opportunity) fisifisimu’a eni ki he kau taki (leaders) ‘o e fonua ‘i he Fale Alea ke nau toe ‘aliaki ke fakahoko e fatongia ke toe lelei ange, ‘aki ha’ate pelula hoto kita pea ke ngaue faka-Kalaisi mo e toenga ke faka’uli ‘aki e vaka ki taulanga.
5. Ko e faka’osi ka ‘oku pauni tatau pe mo e ngaahi me’a ne fai e lave kiai kimu’a, ko e ngaahi ‘elemeniti (mei he liliu fakapolitikale he 2010) ‘oku fiema’u ke fakama’opo’opo mo fakalelei’i he Konisitutone mo hono ngaahi lao fekau’aki ke tokoni ki he fonua.
‘I ‘Okatopa 2021, ne ‘iai e tohi meia Samiuela T. Tukuafu mei Suva, Fisi koe fietokoni atu ki he Kau Fili-Falealea 2021 ne tukuhake ‘e he Matangi Tonga. Neu kau moau he tohi fietokoni ne ‘oatu he taimi koia pe. Faka’ofo’ofa e ngaahi poini ne tuku hake he tohi 'a Samiuela T. Tukuafu ke tokoni koe kapasa (pointers) kiha mape (roadmap) kihe hala fononga e kau kanititeiti fili fale alea fekau’aki moe kaveinga mahu’inga koe langa fonua. Pea na’u poupou ki he'ene poini ke fai ha tokanga kihe palani fakalakalaka ‘ae fonua he koe matavai ia e tu'uloa pea na'e fa'u 'ae palani koe mape ke tu'uloa ai e fonua.
Ka koe mataamama ‘oe kau fakafofonga fale alea tokolahi, koe siokita ki he lakanga ‘o hange ha ngaue ke ma’u ai ha mafai moe faingamalie, he fo’i ta’u e 4 mo ha toe fo’i ta’u e 4 fo’ou pea hokohoko pehe ai ha toe ta’u ‘e 4 kehe 'etesetala. ‘A ia ‘e mu’omu’a ma’u pe (priority) ‘ae tokanga kihe vahefonua (constituency) na’a nau fili’i kita kihe fale -- ke ha? Ke malava ha langa fakalakalaka hange koe tanu honau hala, langa ha tangike pe sima vai ma’ae komiuniti mo ha falelalanga ma’a fafine pea mahino ai mo kau lelei ia ki hano toe fili kita he fili ka hoko. Si’i leva ha tokanga ia kihe palani fakalakalaka fakafonua, pe fakalukufua kae ‘uluaki feinga’i ‘ae ngaahi kolo moe fiema’u vivili ‘ae kakai koia ke lava. Pea ka toki ‘i ai ha taimi mo ha seniti ‘e toe he fo’i taimi nounou koia he ta’u ‘e 4, pea poupou atu pe kihe ngaahi ngaue he palani fakalakalaka kapau ‘oku totongi ‘e he ADB, World Bank pe koe EU, 'Aositelelia mo Nu'u Sila moe ngaahi fonua tokoni. Na kuo taimi ke fokotu’u ha lao ke fakangatangata e taimi (term) ‘o e fakafofonga ki he Fale Alea – teemi pe ‘e ua pea ‘osi ia kae fili atu leva ha taha fo’ou.
Ko fe leva ‘ae langa fonua? Koe langa kolo moe vahefonua pe, pea moe fe’auhi fakakolo kae tuenoa e fu’u palani langa fakalakalaka ne fa’u ke hoko koe mape kihe monuu he hala fononga ‘ae Tonga kotoa. ‘A ia koe me’a fua leva, faingofua ‘aupito -- pe na’e tanu e ano hotau feitu’u; pe na’e foaki ta’e totongi mai ha’a tau sima vai mo ha fale koka’anga. Koe anga eni ‘oe fakalakalaka he taimi koee ne te’eki ke lava ai e Tonga ke vakai loloa (long-term), vakai kihe lelei fakalukufua kai ngalo ha taha (leaving no one behind) kae taafataha pe kihe fiema’u ‘oe ‘aho ni pea taimi lahi ‘ikai ke tu’uloa (sustainable).
‘Oku ha mahino pe ‘ae takitaha ngaue fakafo’ituitui moe tokanga ki hono vahenga, he lahi e taimi kai lava ke ngaue fakataha ai e Fale ki he ngaahi tefito’i ngaue pe kaveinga ngaue ki he langa fonua (national interests and priorities). Kuo taimi ke palanisi e langa fakakolo/fakamotu moe langa fonua fakalukufua ne palani 2015-2025 kiai e fonua moe pule'anga ke fakahoko pea ke tu'uloa. Pea iku ‘o tau fanongo atu kuo nau longoa’a, fetukuaki, ta’aki e ‘afungi moe ngaahi lea kehe – ‘oku hange leva ia ha kalasi ako he ‘univesiti ‘oku nau fakakikihi kae ‘ikai ko ha Fale Alea. Koe 2025 ‘oku hanga mai, pea fai leva hono vakai’i e ola ‘oe Palani 2015-2025, pea fakahu hake mo ha palani fo’ou ‘ae Pule’anga ki he ta’u e 10 ka hoko.
Koe poini ‘e taha, ‘ae maumau’i hoto mafai ‘ene faingofua he kuonga ni pe koe corruption. Pe koe “new norm” eni ia ‘oe senituli uataha (21st century) 'a pe? ‘Oku polepole ‘ae Tonga he tukufonua, faa’i kavei koula moe lotu ‘a ia ‘oku lalanga moe “’Otua mo Tonga ko hoku tofi’a” pea fatu ‘aki ‘ae loto ‘ofa fonua he “Mateaki’i Ma’a Tonga = MMT” Ko ha taki ‘oku tau fili, koe lelei taha ‘oe fonua ke ne ‘ave hotau le’o ki he Fale; koe ta sipinga lelei (role model) pea ‘apasia mo manavahe ‘Otua mo faka’apa’apa ki Ha'a Moheofo moe hou'eiki 'oe fonua pea moe kakai kotoa. Koe kakai laukau kitautolu hotau Tonga, ka ki mui ni mai kuo lahilahi e taimi kuo tau fie toitoi he sipinga taki faikehe, kakaa moe fasi’a, loi hinehina (white lies) moe loi peseti teau ka koe dishonesty pe ia, moe faihala lahi. Kuo fokotu’u foki ‘a e Anti-Corruption Commission pea koe feitu’u/agency eni ke ne poupou’i mo tangata’i ‘a e ngaahi founga ngaue mo fakahoko fatongia ‘oku kau ki he famili corruption.
Koe kakai maako mo taukei e kakai Tonga ka ‘oku ‘ikai ke ha sino ia he taimi lahi he to'o fatongia, ngaue moe ngaahi lipooti. Ka koe lipooti koe toe fehu’i ia 'e taha, “he na’e ‘iai koaa ha lipooti pehe”, koe fatongia "accountability" 'oku toe eke'i - 'ae fatongia 'oku totonu ke 'otometiki pe ke fai 'i he fakahoko ngaue. 'Oua mu'a te tau kui (hufanga he fakatapu) he ngaahi 'ata he matatohi moe nusipepa, he huufi e mo e, moe lau lava. 'Ai mo tau ki'i vivili ke loloto pea fa'a fifili mo 'eke fehu'i totonu ke ‘eke kae 'oua leva kuo ma'u ha tali 'oku fakafiemalie. Ka koe mo'oni koe lahi ange ha'a tau fehu'i koe lahi ange 'ae mio'i pea fakalanga mamahi pe fehi'anekina kita, pea taku he ni'ihi ke tuku e fiepopoto. Koe totonu (right) 'ae tangata'i moe fefine'i fonua ki he’ene pa’anga ta tukuhau, pea koe fatongia ke fai 'e kita 'oku fili (voter) hono vakavakai e ngaue ho'o fakafofonga na'a ke fili, pea ‘oku taliui ‘ae fakafofonga ki he kakai na’a nau fili ia ki he Fale. Koe fofonga e kakai ke nofo ma’u he’ete palani ngaue he taimi kotoa, pea ‘oua e ngalo he koe pole ia ‘oe fatongia, ma’ae kakai.
Tau sio pe ki he fekumi ‘ae kakai Tonga ki ha tali ki he ‘enau ngaahi fehu’i mo e fifili, kuo nau fokotu’u e ngaahi kulupu hange koe ngaahi kulupu ‘ae PTOA; koe famili TU; toe lahi ange e kakai Tonga kuo nau laivi he mitia fakasosiale etcetera. Koe kuonga eni ‘o e laivi ‘a e Tonga pea ‘oku tupu ia he ‘initaneti pea kau lelei mo kau kovi hange pe koe me’a kotoa he maama ‘oku tau fononga ai. Me’a pe taha koe fie fakaongo honau le’o fekau’aki mo e fonua.
'Oku 'ikai keu kau ki ha kulupu ('oku taku koe paati) he politiki 'a Tonga he ‘oku ‘ikai ke fakapaati ‘a Tonga, ka 'oku ou poupou ma’u pe ki he langa fonua ma'a Tonga neongo e fokoutua mei muli ni. Kuo vilo pe ta’au ‘o taimi pea faka’ataa pe ‘e he ‘Eiki Mafimafi e me’a kotoa ‘i he malumalu ‘o e fonua ne tuku ki Langi, pea ‘oku kei Satai pe ‘a Satai. Tau kaunga hufia hotau fonua tupu’anga moe ‘ofa’anga, pea moe faka’amu ke tau laka ki mu’a moe teuaki ki he ‘aho 24 Tisema, pea ke teunga ‘aki e ngaahi pole ‘ae mateaki’í e fonua ‘aki e faitotonu, ngaue malohi, feveitokai’aki moe toungaue he taimi kotoape, pea ‘oua e humu ‘ia faihala he ko Sihova ‘oku ne fiema’u e lelei ma’u pe ma 'a hono kakai.
Talamonu moe 'ofa.
Amelia Kinahoi Siamomua
Atlanta, GA, USA
13 Tisema, 2024
--
