Ko e CEDAW 'i Tonga

Ngaahi Fananga mo e Fakatonuonu fekaku’aki mo e CEDAW ‘I Tonga ni

Fananga 1: Ko hono tali koeni ‘e Tonga ‘a e CEDAW tene ‘oange ‘a e mafai lahi ange ia ki he ngaahi komiuniti fakavaha’apule’anga ‘o makatu’unga ‘i he ngaahi kupu ‘o e Konivesio ke ma’olung   ange ia ‘i he Konisitutone mo e Lao ‘a Tonga ni.

Mo’oni’i me’a: Koe ngaahi Talite mo e ngaahi Konivesio kuo tali ‘e Tonga ‘oku ‘ikai hano mafai fakalao ‘iate ia pe ‘a ia ‘oku ‘uhinga ia, ko e fa’u ha lao fekau’aki mo ha kupu ‘o ha talite kuopau pe ke fou mai ia ki Fale Alea ‘o tatau mo ha toe lao kehe pe. Pea hange pe ko e ngaahi aleapau fakavaha’a pule’anga lahi, ‘e malava pe ‘a e ngaahi fonua ‘o fokotu’u atu ha ngaahi talifaki, femahino’aki mo fakahaha ‘i he ngaahi keisi ‘oku fepakipaki pe faikehekehe ai ‘a e talite pe ko e konivesio fakavaha’a pule’anga mo e lao ‘o ha fonua.

Ko e lao ‘o Tonga fakalukufua ‘oku hoamalie pe ia mo e ngaahi fiema’u ‘a e CEDAW. Pea mo e Talite ‘oku fenapasi lelei pe ia mo e ngaahi tefito’i fakakaukau ‘o e konisitutone ‘o Tonga. ‘I he ngaahi kupu ‘oku hoko ai ha faikehekehe ‘oku ui leva ‘a e talite ni kihe fonua ke fakahoko ha ngaue pea ‘i ai moha me’afua fe’unga ke faka’ai’ai ha fakalakalaka ‘a e fakakaukau ke ta’ofi ‘a e fakafaikehekehe’i ‘o e kakai fefine. ‘I he tu’unga koia, ‘oku ne kei pukepuke ‘a e tau’ataina kakato ‘a Tonga pea ‘oku ‘ikai kene ‘oange ha mafai pule ki he Pule’anga Fakatahataha.

 Fananga 2: ‘E ngaue’aki ‘a e CEDAW kene maumau’i ‘a e tukufakaholo ‘a e fa’unga faka-famili ‘i Tonga mo ne liliu ‘a e famili mo e ngaahi fatongia ‘a tangata mo fafine, pe ke ngaue’aki ke ne to’o pe fa’ao ‘a e fatongia totonu ‘a e matu’a ki hono tauhi ‘o e fanau.

Mo’oni’i me’a: ‘Oku ‘ikai feinga ‘a e CEDAW kene pule’i ha fa’ahinga lelei ‘oku malu’i ‘e he konisitutone ‘oku ne faka’apa’apa’i ‘a e mo’ui ‘a e famili. ‘Oku tatau pe ‘a e CEDAW mo e Konisitutone ‘a Tonga hono fakatokanga’i ‘a e ngaahi fakangatangata ‘o ha mafai pule ke kau noa ‘i he faitu’utu’uni ‘a ha taha fekau’aki mo e famili. ‘Oku faka’ai’ai pe ‘e he CEDAW ke ohi ha ngaahi polokalama fakaako mo ha ngaahi fakamatala ke ‘ilo ‘e he kakai, ‘a ia tene ta’ofi mo fakangata ‘a e ngaahi ‘ulungaanga mo e to’onga filifilimanako ‘oku ne fakafe’atungia’i ‘a e fakahoko kakato ‘a e fakakaukau ‘o e tu’unga tatau  fakasosiale ‘o fafine. ‘Oku ui ‘a e talite ni ki he ngaahi fonua memipa ke fakatokanga’i ‘a e fatongia tatau ‘o e tangata mo e fefine hono ohi mo ‘ohake ‘a e fakalakalaka ‘o ‘enau fanau pea ke pukepuke ‘a e fatongia ‘o e matu’a ke fakamu’omu’a ‘a e me’a ‘e lelei taha ma’ae fanau.

Fananga 3: ‘Oku poupou’i ‘e he CEDAW ‘a e fakatotama ‘o fakafou ‘i he fakalakalaka hono ngaue’aki ‘o e “palani e famili.”

Mo’oni’i me’a:  ‘Oku ‘ikai lave ‘a e CEDAW ki he fakatotama. ‘I he ngaahi fonua lahi ‘oku ‘ikai ke fakalao ai ‘a e fakatotama hange ko ‘Ailani, Brazil pea mo Filipaini (tokolahi ai ‘a e kakai Siasi Katolika), Papua Niukini, Ha’amoa, Naulu (Pasifiki) ka kuo nau ‘osi tali ‘a e CEDAW.

Fananga 4 : ‘E Malava hono tali ‘e Tonga ‘a e CEDAW  kene hanga ‘o fakalao’i ‘a e mali ‘a e tangata mo e tangata pe fefine mo e fefine.

Mo’oni’i me’a: Kuo ‘osi ha mahino ‘i he Konivesio CEDAW ‘oku ‘ikai fakatefito ki he fakafaikehekehe’i ‘o tangata mo fefine ka ko e fakafaikehekehe’i ‘oku fakahangatonu pe ki he kakai fefine. Ko e fehu’i koia ‘oku pehe, ‘e fakakau hono faka’ilo ha mali ha tangata mo ha tangata pe fefine mo ha fefine, ko e taimi eni ‘etau pehe ‘oku fakafaikehekehe’i ai kinautolu. ‘Oku ‘ikai ha kupu ‘i he konivesio ni tene lava ‘o fakamalohi’i ‘a e Pule’anga Tonga kene fakapaasi ha lao kihe mali ‘a ha tangata mo ha tangata pe fefine mo ha fefine ke fai pau kiai.

Fananga 5: ‘Oku hanga ‘ehe Konivesio ‘o fakalao’i ‘ae to’onga faka-pa’umutu.

Mo’oni’i me’a: Na’e ui ‘a e Komiti CEDAW ke fakalao’i ‘a e ngaahi to’onga faka-pa’umutu ‘i he ngaahi fonua hange ko Siaina ‘a ia ‘oku tupulaki ai mo fakautuutu ‘a e pa’umutu mo e fe’aveaki ta’efakalao ‘o e kakai fefine mo e fanau, ‘ikai kau kotoa kiai ‘a e ngaahi fonua fakalukufua. Ko e ngaahi tu’utu’uni ‘o e ngaahi fonua pehe tene faka’ataa ki he kakai fefine na’e fakamamahi’i ‘i he founga faka-pa’umutu ke nau omi ‘oua toe manavahee kiha me’a ‘e hoko kia kinautolu, ‘o kumi faito’o ke malu’i kinautolu meihe mahaki HIV/’Eitisi pea mo e ngaahi mahaki pipihi ‘o e fe’auaki pea malava ai ke tokoni’i ke nau ma’u ha mo’ui lelei fakasino moha faingamalie ako pea ke ne ta’ofi foki ‘a e fe’aveaki ta’efakalao mo e ngaue fakapopula ‘i he fe’auaki.

Women & Children Crisis Centre Inc. (WCCC)