'Etita
Ne malōlō he 1997 'a e taha 'a e mo'unga'i tangata 'o Pilitania pea mo māmani he saienisi mo e filosofia 'o e Politikale pea mo e Palofesa he 'Univesiti Oxford ko Isaiah Berlin 'i hono ta'u 88. Ka 'i Tonga 'a Berlin he 'aho ko 'eni 'e meimei anga pehe ni ha'ane ngaahi fale'i 'e fai mai ki he feinga liliu Temokalati 'a Tongá.
'Oua te mou fu'u tala taupaua ko e Temokalati 'a e vete'anga (solution) ki he ngaahi palopalema faka-politikale 'a Tongá, "he ko e vete'anga kotoa pē, 'oku ne 'omi e ngaahi fiema'u fo'ou, ngaahi tükunga fo'ou, pea mo e ngaahi palopalema fo'ou" (every solution brings new needs, new situations, and new problems).
'I 'Amelika, ne 'ikai 'amanaki e kau Tufunga e Temokalati Amelika 'e hoko e Kau Fakamaau 'o e Fakamaau'anga Lahí (Supreme Court Judges) ko e ngaahi tu'i fo'ou ia kuongá ni 'o hangee ko ia ko hono 'omi 'e he tohi ko e Judicial Tyranny—The New Kings of America? Ko e palopalema faka-politikale 'ena 'o e Palanisi 'o e Mafai 'o e Falealea (Congress/Parliament), Pule'anga (Executive), pea mo Fakamaau'anga (Judiciary) 'oku totonu ke 'uluaki talanoa'i pee a anga fefee hano fakavetevete.
Kuo fai 'e he Fakamaau'anga Lahi 'a e ngaahi tu'utu'uni 'oku fepaki mo e tui 'a e tokolahi taha (majority) 'o e kakai 'o Ameliká. Kuo laui miliona e fanau kuo fakapoongi 'i 'Amelika koe'uhii pee ko e tu'utu'uni 'a e Fakamaau'angaa ke fakangofua e Fakatotamā.
Pea 'i he māhiná ni, na'e 'ikai tali 'e he Fakamaau'anga Lahi 'a e tangi mei he State 'e nima fekau'aki mo e ta'eloto oku ke fakangofua e mali faka-Sōtomá. Pea kuo 'osi kamata eni hono hopo'i 'e he kau Mali Tokolahi enau totonu ke nau fai e me'atatau.
'E fēfē 'a e kaha'u 'o Tongá kapau te tau feinga'i ke to'o faka'aufuli e mafai fakalukufua 'a 'Ene 'Afió? Kohai 'e accountable ki ai e Fakamaau'anga Lahí pea 'e anga feefee ha'atau malu'I 'a Tonga mei he kau Fakamaau Lahi oku 'ikai ke nau fakamahu'inga e ngaahi me'a oku mahu'inga'ia ai e tokolahi taha e kakai o Tongá? Ko e ngaahi me'a ena ke fai ki ai e tokanga kei taimi ke 'oua na'a tau 'efihia he me'a oku 'efihia ai a Ameliká, kae tauteutefito ki he kuonga kuo fakapuna kitu'a e Tohitapu mei he ako pea mo e politikalee.
'Oku toe na'ina'i foki 'e Berlin, "Ko hotau 'uluaki fatongia faka-pule'anga (public obligation) ke tau fakahaofi kitautolu mei he tō k ha faingata'a taupotu tahá." ( avoid the extreme of suffering). Na'e 'uhinga 'e ne lau ko'eni ki he taimi koeé 'oku tau kumi ai ki ha vete'anga ki hotau palopalema faka-politikalé 'oku totonu ke tau fakaalaala mei he feinga'i ke lava 'etau taumu'á, kae toe fakahoko ai ha palopalema oku toe koviange. Na'a ne lave ki he ngaahi lingitoto ne fakahoko 'e he ngaahi fonua 'e ni'ihi makatu'unga he'enau tulitaupaua enau taumu'a neongo ene ngali leleí, ka ko e taumu'a te ne fakamalohi'i kitautolu ke tau a'u ki he faingata'a taupotu tahá ko e moveuveu mo e lingitoto.
Ne tui foki 'a Berlin ko e liukavaa mo e ngaue'aki e feinga Liliu Fakamalohii 'oku tātātaha ha fiema'u ke a'u ki he tu'unga ko iá. He ko e ola e ngaahi feinga fakamalohi ko iá ko e toe fakalahi e ngaahi palopalemá.
Ko e vili kikihi ke fakavave'i e liliu te'eki ke 'omi ki he maamá e ngaahi liliu faka-sosiale mo palopalema faka-politikale koviange e ala hoko mei ha fa'unga Pule'anga Temokalati ne ikai ke tau maheni mo ia, te ne ala fakamalohi'i kitautolu ki ha tu'unga fo'ou (new situation) te tau ala a'u ai ki he extreme of suffering o hangē ko e 16/11 pe toe koviange.
'Oku toe fakatokanga foki a Berlin ki he fakatu'utamaki 'o 'etau feinga ki he lelei taha (pursuing the ideal solution) ka e 'ikai ko e tali faka-politikalee koee e ala ngaue pee ala lava (utilitarian solution). Fele 'a e lingi toto he takitaha feinga e kau taki politikale ke ngaue'i enau taumu'a oku nau tui ko ia e vete'anga o e fihi faka-politikale 'o honau fonuaa.
Ngali haa mai ko e ideal government ko e Temokalati, ka e me'a nii kuo a'u e to nounou e Pule'anga Fakatu'ii ki he tu'unga oku ikai ha 'amanaki (desperate) ke tau faulele mai e Temokalatii ke hoko ko e founga pule ia o Tongaa? Me'a nii e luva mola mai pee 'e he'ene 'afioo mo e hou'eikii honau mafai?
'Oku 'ikai ko e lelei taha a e sisitemi lelei tahaa, ka ko e lelei tahaa 'a e sisitemi lelei taha 'e ala lava 'o fokotu'u 'e ha falukunga kakai o fakatatau ki hono faka'atā 'e he 'ātakai oku nau 'i aii.
'I Tonga, kuo aka e Pule'anga Fakatu'i pea ne lava lelei 'e Tupou 1 mo hono hakoo 'o fakalele 'a e Pule'anga Fakatu'i 'i ha tu'unga oku lava felovolovai hono lelei mo e ngaahi Pule'anga Temokalati lahi 'i mamani kae tautautefito ki hotau ngaahi fonua kaunga'apii.
Ko ia ai, 'oku totonu ko e sisitemi lelei taha kuo pau ke fa'ahinga Temokalati oku na vakavakaua mo Pule Fakatu'i pea kuo pau ke 'i ai e fakafetongi, fetukulolo'aki, fekole'aki, fetanaki'aki, mo e takitaha feinga ke 'oua na'a tau a'u ki ha tu'unga kuo ikai ke toe 'i ai ha 'amanaki ka tau ala ki he "extreme of suffering" pe fakamoveuveu.
Ko e fa'ahinga tu'unga fakapolitikale ena oku ui e Berlin ko e "potupotu tatau faingata'a" pe "uneasy equilibrium." Pe 'oku uhinga, 'i he tu'unga oku 'i ai a Tongá, kuo pau ke tau feinga kotoa ke tauhi e ongome'aa e ua ke potupotu tatau neongo 'e ne feingata'á — ko e Temokalati pea mo e Pule Fakatu'i pe Pule'anga Fakatu'i Fakatemokalati.
Tevita Vaikona
Senituli Penitani.
