'Etita,
'Oku 'ikai ke fakapapau'i mai 'e he Fa'ahi Fakapolitikale ko e Temokalati (Democracy) 'oku ne lava 'o solova 'a e palopalema mo e to nounou kotoa 'a ha Fonua. Ko e fa'ahi Politikale Fakalangi pe 'i Hevani tene lava. Ko e tefito'i fakakaukau 'oku taukave'i 'e he Temokalati ia ko 'ene malava ke fakamalohi'i ha Pule'anga mo hono kau taki kuo fili ke nau ha'isia ki honau fatongia ki he kakai 'o e fonua.
Ko e fa'ahinga ha'isia ko'eni 'oku ne fakatupu ai 'a e faitotonu 'a e kau taki pea mo nau hoko ai ko e kau setuata lelei 'o e falala mo e loto 'o e kakai pea fakapotopoto'i e me'a 'oku mahu'inga pea 'aonga ki he fonua.
Ko e Pule'anga Temokalati 'oku fakalakalaka kimu'a pea mahino 'aupito e founga hono sivi'i mo fakatonutonu (check and balance) 'e nau founga ngaue, 'e ha mai leva 'a e Pule'anga 'oku pule'i lelei (good governance), kau taki 'oku ha'isia ki honau fatongia mo e kakai 'oku nau fakafofonga'i (accountable) pea 'ikai ngata ai ka 'oku ha mai e Pule'anga 'oku muimui ki he ngaahi asenita 'oku mahino pea 'ikai fakapulipul'i (transparent) ki he kakai 'o e fonua.
Ko e ngaahi fanautama 'eni 'a e 'ikai ha'isia 'a e kautaki ki ho nau fatongia 'i he faitotonu pea ki he lelei 'a e fonua; 1) ko e fakanofo ha fa'ahinga ki he tu'unga fakataki 'oku 'ikai ha'anau taukei mo 'ilo fe'unga ki he fatongia 'o e lakanga ko ia (incompetence), 2) founga pule 'oku fakavalevale, hala mo ma'ulalo (poor governance), ko e fakamole mo e maumau'i no'ia 'o e pa'anga mo e koloa 'a e fonua (fraud, waste and abuse), faihala, kaiha'a etc., (corruption) pea mo e ngaahi me'a lahi ke he 'oku hoko ko e fakamasiva, fakaehaua, fakatupu lotomamahi mo fakatupu 'ita ki he kakai 'o e fonua.
'I he'eku lave ki he me'ani 'i he fakataha 'a e Tongan Community of Amerika Samoa 'i Tafuna, American Samoa, ne tali mai 'e ha faifekau pe ko 'eku hoha'a ki Tonga 'oku fele pe palopalema tatau pe heni 'i Amerika Samoa mo Amelika Lahi. "'Oku ongo mai ho'o mateaki'i fonua faifekau, ka ko e fu'u feleoko 'eni ia 'oku mahu pea 'oku fakafonu vave mo lahiange mei he fu'u 'ekonomika faufaua. Ko e 'oho'oho pe ia 'a e fu'u liu 'oku lahi. 'Ikai ngata ai, ko e tu'unga ma'olunga 'oku 'I ai e Temokalati 'a Amelika Lahi ia mo e ngaahi fonua tu'umalie 'o mamani 'oku malava pe ke nau fuesia mo matu'uaki e to nounou mo e fehalaaki pea kei toe lahi 'anoa pe fu'u feleoko ia ke fakatoli'a e fiema'u honou kakai. 'Oku 'ikai ke u tui 'oku puli ki ha taha pea 'oku ou lotomamahi ke fakaha atu 'oku 'ikai ke a'u e 'ekonomika a Tonga mo 'ene Temokalati ki he tu'unga ko'eni," ko 'eku tali ia.
'Oku 'ikai ko e Temokalati pe 'e tau lava ke fili 'e tau kau fakafofonga mo hotau kau taki hange ko e lau 'a e 'Etita. Ko e fili kihe ifo kae 'ikai ko e me'a 'oku lelei ange ko e 'ulungaanga fakaetangata ia. 'Oku 'ikai ko e vaivai'anga ia 'o e Temokalati hange ko e lau 'a Fale.
Ko e taha pe ia e ngaahi 'elemeniti 'oku tu'uaki mo taukave'i 'e he Temokalati ko e tau'ataina ke tau fili hotau kau fakafofonga. Ka 'oku 'ikai ke pule'i mai ai 'e he Temokalati ia e nunu'a, ola pe ko e iku'anga 'etau fili. (It has been said, "You can choose your actions, but you cannot choose the consequences of those actions")
Mafi 'o Amelika Samoa.
