'Etita,
Faka'amu pee ke pole'i hotau kakaii 'aki e fakakaukau ko 'eni:
'Oua mu'a na'a too e "Pule'anga Fakatu'i" mei he liliu temokalati Tongaa 'aki e ngaahi 'uhinga ko 'eni.
'Uluaki, ne fakatemokalatiange 'a e fokotu'u pule'anga 'a Tupou I 'i he fokotu'u temokalati 'a e founding fathers 'o 'Amelika. Ko e lau eni 'a John Adams ko e taha e founding fathers moe Palesiteni hono ua 'o Amelika(1797-1801), "There are but only two sorts of men in the world, free man and slaves." Pea ko e taha ia e ngaahi 'uhinga ne 'osi fakatonuhia'i ai pee ai e nofo popula e kau 'uli'uli 'i Amelika. Kehe 'a Tonga--ko e kakai mo honau tu'i (free men and their king). Talu e nofo popula e kau 'uli'uli mei hono fatu e temo Amelika he senituli 18 'o a'u ki he 1960 tupu. Ne corrupt e temo 'amelika, corrupt e lotuu, corrupt moe fakamaau'anga 'o laulaui senituli 'i he nofo popula moe fakamavahe'i e kau 'uli'ulii kae tautautefito ki he ngaahi siteiti he fakatonga 'o Amelikaa. Pea ko e taha ia e 'uhinga ia e mafana e kau 'uli'uli he palesiteni 'a Obama, he 'oku nau kei manatu ki hono fakamavahe'i mo ngaohikovi'I kinautolu 'e he kau palangii. Keheange hono ngaahi 'ehe kau palangi temo Aositelelia mo NZ 'a e kau 'Apo moe kau Maulii.
Makeheange 'a e tau'ataina 'a Tongaa. Hili hono foaki e tau'ataina he 1862, ne tufa mo e kelekele pea fa'u moe lao ke malu'i'aki hotau fonua mei he mole ki he kau muli. Toe fu'u potoange fo'i laka ko ia 'a Tupou I 'i he founding fathers 'a Amelika. "I Ma'asi 2008, ne 'a'ahi e ongo palofesa mei Cambridge ki he Univesiti Columbia 'o fakahoko e seminaa he founga ke to'o ai e masiva mei he mamanii, ne na kamata mei he ongo me'a tefito 'e 2: 1)private property and 2)freedom. 'Ikai kena 'ilo ne fu'u advance e 'ilo 'a Tupou I. 'Oku tofuhia e ngaahi fonua temokalati, mei he lotokolo NY ki loto Suva 'i he kau mohe he ve'ehala mo e kau kolekolee. Ko hono 'uhingaa, 'ikai ha private property. Vakai na'a kuo lohiaki'i kitautolu 'o pehee ka tau temo te tau tu'umalie 'o hangee ko NZ, Aositelelia etc.
Ua, faka'amu pee ke 'oua na'a ngalo ko e temokalati ko e dependent variable, 'o 'uhinga 'oku 'ikai makatu'unga 'ene lelei meiate ia pee. 'E makatu'unga 'ene leleii mei he 'ulungaanga 'o hono kau taki(quality of leadership), mei he 'ulungaanga fakafonua, mei he fa'ahinga lotu, pea mo e fa'ahinga mahino fakapolitikale 'a e kakai. Pea tonu ke 'aa e kau tufunga temo 'a Tonga ki he ngaahi ngatangata'anga 'o e ivi ngauelelei 'a e sisitemi temoo.
Talisi'i e fakahoa 'a Tonga mo NZ, USA, mo Aositelelia. Fakahoa 'a Tonga mo Fisi, Solomone, ngaahi fonua 'Afilika mo Saute 'Amelika kuo nau 'osi temoo pea 'e lava ai ke tau fakafuofua ko e temoo 'e makatu'unga he ngaahi me'a kehe. Pea ka fai ha liliu kuo pau ke siofi e ngaahi me'a 'e makatu'unga ai e lelei e temokalatii.
Kuo 'osi too pee founding fathers temo Tongaa he fokotu'u temo 'oku nau faii. Pea 'e 'eke 'a e 16/11 ki hono kau takii. 'Ikai ha vatatau e tonounou e pule'anga fakatu' i 'o Tonga hono fakamamahi'i 'ehe kau Pilitania 'a e kau Initia, ka na'e uki pee 'e Mahatama Gandhi koe founding father e temo Initia 'a e fakafepaki melino (non-violent resistance). 'Ikai ha ofiofia e "corrupt" e pule'anga Tongaa mo e mamahi e kau 'uli'ulii he malumalu e kau palangi, ka na'e uki pee 'e Martin Luther King e fakafepaki melinoo, neongo ne 'osi a'u 'o mate honau ni'ihi he ngaahi kovi'i 'ehe kau palangii. Ta'u e fiha e tu'u e temo Tongaa, te'eki 'asi hake fo'i lea koe non-violent resistance. Ka ko e fakamanamana pee hangee ha kau kaivaoo.
Tolu, he'ikai lava 'eha taha 'o fakafekiki'i 'oku kau e culture he fakafe'atungia ki he liliu fakatemokalati. 'Oku pehee 'e Samuel Huntington mo Lawrence Harrison koe ongo palofesa politiki 'o Harvard ko e tumutumu pee 'eni 'o e lelei 'o e temokalati kuo a'u kiai 'a mamani he 'aho ni koe'uhii 'oku 'iai e ngaahi anga fakafonua(culture) 'oku 'ikai fenaapasi pea moe temokalatii, pea 'oku faingata'a fau ke liliu e ngaahi 'ulungaanga fakafonua ko iaa. Ne makatu'unga 'ena lau koia he'ena ngaahi fakatotolo ki he ngaahi 'uhinga 'oku polioo ai e temokalati 'i he ngaahi fonua kei langalangahakee. 'I Fisi, ko e Council of Chiefs ko e konga ia 'o e culture pea 'e hoko ia ko e fakafe'atungia ki he feinga tatau(equality) 'a e kau 'Initiaa.
Koe'uhii 'oku fakatoumele 'a e temokalati mo e fakatu'ii, pea taimi tatau 'oku ai hona fakatoumalohinga, 'oku totonu ke vakili ki ha founga 'e 'ikai ai te tau toe muimui ai 'i Fisi mo e 16/11. Kuo pau ke 'iai e faingamalie ki he ongo sisitemii kena fengau'aki ai... because it is who we are as people and as a nation.
Vakai ki he makehe atu e kamata e temokalati e kau Siuu mei he toenga e maamanii. Ne nau kamata'aki e founga ko e fakataha'i e ngaahi founga ta'efakatemokalati. It was a combination of nationalism, syndicalism, and socialism. Toe lele pee 'a Singapore he'enau founga temo neongo hono fakaanga'i e mamani. 'Oku totonu ke fakakaukau'i 'e Tonga e founga 'oku 'ikai ke toe 'iai ha founga pehee 'i mamanii...a democratic monarchy form of government.
Kainga Tonga, "'Oua na'a ngalo e luo na'e keli ko e mei ai... Don't forget the hole from which you were dug," (Isaia 51.1). 'Oua na'a ngalo e fakalilifu 'o e 'ikai ha pule'anga (state of nature). 'Oua na'a ngalo hono 'ohake 'e he 'Otua 'a Tupou I ke ne 'omi e tau'ataina 'oku tau ma'u ni. 'Oua na'a ngalo 'iate kitautolu 'a Kuini Salote ko e kuini 'ofeina 'o Tonga. 'Oua na'a ngalo 'iate kitautolu 'a e 16/11. 'Oua na'a ngalo 'iate kitautolu 'etau hoko koe fika 'uluaki he Pasifiki 'I he human development 'i he malumalu e pule fakatu'i. 'Oua na'a ngalo 'a kitautolu 'iate kitautolu. 'Oku ai hotau makehe'anga. 'Oku ai e me'a 'oku tau polepole'aki. 'Oku ai e me'a 'oku ne define hotau Tongaa. Vakai na'a ko e pule fakatu'i 'a e point of unity ki he diversities of democratic theories and parties. Ko ia e system fakapolitikale tene kei fakatolonga e moto ko e 'Otua mo Tonga, Tu'i mo e Kakai, 'ulungaanga mo e ongo mamahi'i fonua, kuohili, lolotonga, pea mo e kaha'u.
'Oua na'a ngalo 'a e 'Otua ne makatu'unga ai e ola lelei e pule'anga fakatu'i 'o Tongaa pea moe ngaahi pule'anga fakatemokalati 'o e ngaahi fonua 'o e Uesitee. 'Oua na'a ngalo ke kei faka-kau e Pule'anga Fakatu'i he fakakaukau'i e Temokalati Fakatonga.
Teu toki hoko atu.
Uili Finau
Nomuka
seni15266 [at] yahoo [dot] com [dot] au
