'Etita,
Kuo `osi `a `eku tumu ta`utu `i he konisenisi mate mo`oni `a e kau Fakafofonga Fale Alea `i he`enau hiki ta`e toe malimali pe `a `enau me`a`ilo `o `ikai ke toe toka`i mai `a e kakai mo e tu`unga fakapa`anga `a e fonua.
`I he kupu 18 `o e Lao Fale Alea (Vahe 4), `oku pehe: ...Ka fai `a e fakataha Fale Alea `e `i he Palemia ke tu`utu`uni `a e ngaahi me`a kotoa pe `oku kau ki he folau `a kinautolu kotoa pe `oku kau ki he Fale Alea pea `e `i he Fale Alea ke tu`utu`uni ki he ngaahi me`a `oku kau ki he tauhi `o kinautolu lolotonga `a e Fale Alea.... Ko e konga ko ia ki mui `o e kupu `oku ne foaki ai `a e mafai ki he Fale Alea ke nau tu`utu`uni pe kinautolu ki he`enau vahe `o tauhi `aki kinautolu.
Na`e tukutuku laumea mai `a e Fale `o kau fakataha ma`u pe `a e kau Fakafofonga Nopele mo e kau Fakafofonga `a e Kakai `i he pikitai ki he kupu`i lao ko `eni, ha na`a nau pehe ko e ki`i mafai pe `eni `oku kei ma`u `e he Fale Alea. Na`e kamata mai `i he ngaahi ta`u 1980 tupu `a e felaka`aki `a e ngaahi tepile `i he Fale mo hono kamata ke tu`uaki ke liliu `a e kupu ni pea tuku ki ha sino tau`ataina ke ne fakafuofua`i `a e ngaahi me`a`ilo mo e ngaahi monu`ia ke ma`u `e he kau Memipa `o e Fale Alea, pea mo tukuange ke nau tau`ataina.
Kuo laka hake `eni `i he ta`u `e 25 mei he taimi ko ia, pea kuo tau longoa`a`ia `i hono tu`uaki `a e temokalati pea mo e taliui `i hono fakalele mo hono pule`i `a hotau ki`i fonua. Na`e fai `a e vili ta`e`unua `i he ta`u kuo `osi pea fai `a e hiki vahenga `a e kau ngaue fakapule`anga hili `a e tukungaue loloa taha kuo hoko he fonua. Na`e tau toloi pe leva `e he Fale Alea `a `enau fakalelei me`a`ilo. Na`e `ai `a e matu`a Tonga pea toe `omai `a e motu`a mataotao papalangi `o fai `a `ene fokotu`utu`u, pea hili ko ia na`e tuku `aupito `a e fale`i ia ko ia ki he tafa`aki kae `omai `e he Komiti Pa`anga ia `a e Fale Alea `a `enau fokotu`u makehe `a nautolu `o mahulu ange `aupito ia mei he fale`i na`e fai.
Ko e me`a na`a ku pango`ia ai, ko e fa`ahinga ko ia na`a nau poupou`i malohi ko ia `a e hiki vahenga. Na`e pehe `e S. `Akilisi Pohiva `oku totonu `a e hiki he ko e Minista na`e sea `i he Komiti. Na`e toutou tu`uaki `e he Fakafofonga `Uluaki `o e Kakai Ha`apai pea mo Fakafofonga `o Niua, `oku `uhinga lelei `a e hiki koe`uhi ke fie ha`u ha kakai lelei ki he Fale Alea. Na`a nau fakatonuhia`i `a e hiki 60% he na`e hiki tatau `a e kau ngaue fakapule`anga, hili ia na`e fale`i `e he mataotao papalangi ke fakaha `enau faka`ali`ali `enau `ulungaanga fakatakimu`a `i ha`anau feilaulau. Na`e totonu ke tuku `a e kau to`u Fale Alea ia he kaha`u kae `ai pe `enau fiema`u ia `a nautolu he `aho ni. `E lava fefe ke tatau `a e hiki 60% `a e vahenga `oku lauafe pea mo e 60% `i he laumano? `E lava fefe ke fakatatau `a e ngaue he `aho `e 5 he houa `e 8 he ta`u kakato `e 1, mo e ngaue laumahina pe he `aho `e 3 `oku `ikai a`u `o houa `e 8?
Kuo tangane`ia he tipeiti `a e Tokoni Palemia `i he feme`a`aki na`e fai `i he Hiki `a e me`a`ilo. Ko e taimi ko ia na`e fai ai `a e paloti, na`a ku toe pango`ia ange `i he paloti ko ia na`e fai `e he ongo sea. `I he Komiti Kakato, na`e sea `a e Fakafofonga Vava`u, Samiu Vaipulu. Na`e hikinima kotoa `a e Pule`anga ke `oua `e tali, `a ia ko e fo`i paloti ia `e 13, pea hiki fakataha `a e Tepile `a e Kakai mo e Hou`eiki Nopele ko e fo`i paloti `e 13, `o mahanga. Ko `ene `asi ko ia `i he polokalama televisone, na`e `ikai ke toe taimi pe fakakaukau`i `e Samiu Vaipulu kae tali pe `a e hiki mo e `ikai ha toe ki`i malimali pe ha faka`uhinga. Na`e liliu `o Fale Alea `o toe fai `a hono paloti`i, pea ko e me`a tatau aipe. Na`e `ikai pe ha toe ki`i taimi pe ha toe nenu `a hono tali `e he Sea `o e Fale Alea `a e hiki, pea ne tu`utu`uni leva ki he Tauhi Pa`anga `a e Fale Alea mo e Minista Pa`anga ke fakama`opo`opo `a e patiseti `a e Fale Alea pea mo kumi ha`a pa`anga ke fai `aki `a e hiki `o totongi fakafoki ki he ta`u 2005.
Ko e anga maheni `a e vouti `a e sea `o e Fale Alea, `o tatau pe `a e Komiti Kakato pea mo e Fale Alea, kapau `oku mahanga `a e paloti ko e casting vote `a e sea `oku tauhi pe leva `a e tu`unga lolotonga. Ko e toki me`a faka`ulia `eni ia ko e a`u ko ia ki he me`a ko ia `oku kau tonu kiate kita, `a hoto vahenga mo hoto ngaahi monu`ia, pea te punou pe leva kita `o hiki fakalongolongo. Kuo tau longoa`a`ia he lau `o e taliui mo e fai `a e loto `o e kakai, kae a`u ia ki he hiki pea malualoi leva `o ...lulu tava.... Ko e me`a atu pe kuo fuoloa `osi `a e fua `o e fu`u tava, kae lulu pe `o feinga ke `osi hifo mo e lau kae tekeutua pe `a e fu`u `akau mo e va`a. Ka kuo hiki a `a e 2006 pea tuku pe `a e 2005!
Kuo taimi ke `omai ha kau tangata fo`ou ki he Fale `oku `ikai ke ha`i kapa `a honau la`e (hufanga he fakatapu) pea `oku tatau `a honau tuhu pea mo honau ngutu. Mou `ofa a `o monomono `a e Kupu 18 `o e Lao Fale Alea pea fakatau`ataina`i kimoutolu mei he ngalivale ko `eni.
`Ofa-ki-Tonga
ofakitonga [at] comcast [dot] net
