You are here

Talanga 'i he lea faka-Tonga

Mahu'ingaange 'a e melino

Canberra, Australia

'Etita,

Kuo kakato hono fakahoko 'e Dr Sitiveni Halapua 'a e Lipooti Fakafonua 'a e Komiti Fakalelei Fakafonua ki he Politiki mo Konistutone 'a e 'Ene 'Afio ko Siaosi Tupou V mo e Fonua , pea 'oku tau manatu 'ofa ki he Tama Pilinisi Tu'i Pelehake kuo pekia, he neongo 'a e me'a kotoa mo e to kehekehe ka ko e fokotu'u mahu'inga ne ne fai ki he Falealea mo 'Ene 'Afio kuo Unga Fonua Taufa'ahau Tupou IV. Pea ko 'eni kuotau a'u mai ki ai, 'a hono fakahoko 'o 'afio ki ai 'a Siaosi Tupou V, pea me'a ki ai 'a e Pule'anga mo e Tonga kotoa 'i mamani.

Ne tau fakamalo he tu'u ma'u 'a e Tama Tu'ipelehake,Dr Halapua mo e Komiti he konga mai kimui 'enau ngaue, he'ikai kenau masalu ngaue ke muimui mo hehema ki he tataki 'a e tafa'aki 'a 'Akilisi Pohiva, 'Uliti Uata, Clive Edwards mo e kau ...“Feinga Liukava...” ke veuki 'enau polokalama ...“Talanoa...”, he na'a tau mei to ki he ...“faingata'a lahi faufaua...” mo e ...“vanu 'o e moveuveu lahi fakalilifu...”. Ko e ngaahi loto tangia lahi ne ha mai mei he kau tangata ni pea 'oku ai 'a e tui kuo tonu kenau ma'u ha malolo ki 'api ka e hoko atu 'e he fanau tutupu hake, neongo 'a e ngaue lahi kuo nau fai ki he fonua he mala'e 'o e politiki.

Ne feinga 'a e Komiti 'a e Tu'i Pelehake mo Halapua ki he ...“melino...” mo e ...“fakalelei he funga 'o e maama fakaako mo fakalotu...”, ka e feinga e tafa'aki 'a e kau Feinga Liukava ke faka'ai'ai 'a e ...“talangata'a fakasivile, fakamanamana, tau tolo, tutu fale mo e ke fakalotofonua...”. Pea ko e fakmahino 'eni 'o e 'osi'osinga malie 'a e ivi mo e maama faka'atamai'i ha falukunga kakai, pea hange ko e lau, ...“me'a malie ko e 'ikai ke hoko 'a e kakai ko 'eni ko hotau kau taki he na'a nau mei tamoloki ma tapalasia kitautolu 'o a'u ki he lailai 'aupito....”

Ko e Lipooti 'a Halapua 'oku mahu'inga ketau fuofua ...“fakamalo'ia'i...” ki he ngaue

lahi mo kafakafa fau, pea ko e founga ia he'etau nofo faka-ha'a mo fakakainga 'o e ...“feveitokai'aki...” mo e ...“fefaka'apa'apa'aki...” ne fai'aki. He'etau fanongo pea

tau lau e ngaahi ongoongo mo e Lipooti, pea tau manatu ai ki he lea 'oku fa'a taka, 'i hotau kuonga ni, ne ai 'a e kakai ke ...“taki...”, pea ai e kakai ke ...“fakamaama'i hotau 'atamai...”, pea ai mo e kakai ke ...“muimui ki he kau taki mo e kau fakamaama 'atamai....”

Kuotau ngali lelei 'i loto fonua pea ki mamani he Lipooti fakahisitolia ni, pea

kuo tali 'e he 'Eiki Palemia Dr Feleti Sevele ketau nga'unu ki he sitepu hoko, pea 'oku mahu'inga ketau foua e sitepu ni he ko e hala 'eni ki he fakalelei 'i ha founga maama, pea 'e malava tokoni e founga ngaue ni mamalie ke ma'opo'opo ange ai 'etau sio, pea ngali leva ia ko e ngaue 'a e sivilaise motu'a taha 'o Polinisia, politiki faka-Tu'i ma'olunga taha he Pasifiki, pea mo e fonua 'oku hange ha matatahi 'a e kau ma'u mata'itohi.

Mahu'inga ...“ketau to e tokanga ange...”, pea ke 'oua ...“na'a tau muimui noa'ia...” he fa'a uki lele mo pa pe 'a e me'a ke heka leva, he 'oku malo pe leleaki'i mai 'e 'Akilisi mo 'ene kau tama 'a e fo'i ama 'o e feinga liliu. Pea 'oku ou 'uhinga heni, 'oku tau a'u mai ki he fo'i poini 'o e feinga liliu, pea 'oku 'i ai leva 'a e kakai ia 'iate kitautolu kenau ...“hoko atu hono leleaki'i e fo'i fo'ipulu mo e fo'i ama...” 'i ha to e ngaahi maile, he ka faifaiange 'o tata'o ko e tata'o kotoa pe ma'a kitautolu lelei mo hotau ngaahi hako 'i he kaha'u.



Malo pe hono leleaki'i mai e fo'i pulu, ka na'a tau fononga mai pea to'o pulu leva 'a e Tama Tu'i Pelehake mo Halapua mo 'ena Komiti, pea kuo nau lele mai 'eni, pea to e paasi mai e fo'i pulu ki he Komiti Fo'ou mei he Kapineti 'a e Palemia, pea ketau loto ma'ulalo mu'a ke paasi atu ki ai katau poupou atu. Ko e anga ...“siokita lahi...” ia 'a 'etau vili taki pe mo vilita'e'unua ketau pukepuke pe fo'i pulu mo fo'i ama lolotonga ia 'oku tau 'ilo lelei ne lelei ange 'a e to'o pulu 'a e Tu'i Pelehake, Halapua mo 'ena Komiti, pea mo ha to e Komiti Fo'ou.

Kou lave'i pe 'e kehekehe 'etau taki taha faka'uhinga ki he Lipooti 'a Halapua,

pea 'e aipe 'a e kehekehe 'etau faka'uhinga ki ha founga pule ketau liliu ki ai, 'o a'u pe ki he founga pule ne tuku mai 'e Halapua mo e Komiti 'o fakatatau mo e kakano 'a e Lipooti mo e fiema'u 'a e kakai fakalukufua ne nau ...“Talanoa...”. Pea kuopau ke pehe pe, ka kou tui ko e lava 'a e ngaue ko 'eni hono fakahoko e Lipooti ko e sitepu mahu'inga hoko ia kuotau kamata'aki 'a e feinga fakalelei he hopo hake ko 'eni 'a Siaosi Tupou V. Pea ko e hala ia kuo tofa ketau fou ai, pea ka to e ai ha fou 'i ha hala kehe 'e mo'oni e lau, ...“ mahalo ko e kaiha'a, fakamalohi mo e fakamoveuveu ia...”.

Ko e fakakaukau ia ke ...“liliu fakalukufua...” 'a e founga pule lolotonga kuopau ketau fou kitautolu ia he hala ne fou ai 'a Tonga 'i he ...“tau fakalotofonua he senituli 18 mo e 19...”, pea 'oku 'ikai ketau fiema'u ia, neongo kuo pulusi mai he ngaahi pepa 'a e lau 'a e ni'ihi 'o pehe ketau fou ai, ka 'oku 'ikai ke faingofua pehe ia. He 'oku fakamanatu ma'u mai pe he hisitolia ia 'oku ...“te'eki ke ai ha liliu fakalukufua ia pe liukava'i ha pule'anga 'i mamani ne 'alu hamolemole ta'efai ha lingitoto mo ha fetamate'aki...”.



Faka'apa'apa atu,

Siosiua Lafitani Tofua'ipangai

Lo'au Research Society (LRS)