By 'Inoke Afeaki
‘I mamani ‘oku pau ke ta’ofi mo teke’i ma’upe ka ‘i ai ha kaunoa mo ha hala loto’api atu ‘a e Politikale ‘i he sipoti. ‘Oku tohi mata’ā’ā eni ‘i he ngaahi konisitutone lelei ‘a e ngaahi kautaha sipoti` mo honau ngaahi va’a fakalao`. Ko e ‘Akapulu ‘Iunioni ‘a Tongfa ‘oku ‘ikai ‘aupito ke ‘iai ha’ane makehe ‘a’ana kapau ‘oku tau fiema’u ke fai ha laka kimu’a ‘o hange ko e ngaahi Fonua ko ee`. Ka ko e ta’u ‘e 2 mo e konga ko’eni kuotau fononga mai ai ku ou siotonu ai ‘i he ngaahi founga fakahoko ngaue ‘a e Komiti ‘Akapulu ‘a Tonga, ‘i he’enau feinga fakapa’anga pea mo e feinga faingamalie fakafo’ituitui pea mo ha paati fakapolitikale mo ha’anautolu` feinga ke a’u hanau kau poupou ke nau fili ‘i he ‘enau paati` ‘oka fai e fili koia-fakapolitikale.
Ko e tuu’ mo e vakai meihe ngaahi sino/kautaha fekaukau’aki hangatonu mo e ‘Akapulu ‘Iunioni … hange ko e ngaahi Kalapu, ko e ‘Akapulu ‘Iunioni ‘a Mamani – IRB, pea pehe ki he Pule’anga ‘oku kehekehe pe, ka ko’ene a’u mai ki he ‘aho` ni, ko e tonounou hono kotoa he ‘oku te’eki ke ‘i ai ha tafa’aki ke ne ta’ofi atu ā ‘a e mimio mo e fai tu’utu’uni hala mo e ta’efakahoko ‘e he kautaki ‘a honau fatongia totonu.
Ko e ngaahi sino pe ‘ofisi fekau’aki hangatonu mo ‘etau ‘Akapulu ‘Iunioni ‘i Tonga ni ‘oku 4, mahino foki ‘a ‘enau mafana makehe mo mo’ui’aki, ka ko hono mo’oni ‘oku ‘i ai ‘a e ma’uhala mo fetō’aki ‘a ‘enau ma’u ki honau fatongia mo honau tufakanga totonu takitaha. Pea ‘i he ‘enau toutou feinga ke fakakakato mo fakahoko ha ngaue ke tatapuni mo fakakakano’aki ‘a e tonounou fakafatongia ‘a e kautaki, koia ia ‘oku ne fata mo hapai ai ‘a e fakalukufua ‘o kei hoko atu ‘a ‘etau kei lelelele… Ko hono iku’anga mo hono tu’unga ‘i he taimi ni, ‘oku pehe ni …. Ko e maa’imoa ‘Akapulu ‘Iunioni ‘a Tonga pea pehe ki he sino ko e TRU (Tonga Rugby Union), fakatou’osi pe kuo na fakatou hala’ata’ata ha seniti pea to e ta’emaau mo movetevete ‘a e ngaue ‘a e sino ko e TRU.
Ka malava ke ma’ala’ala mo fakamahino kakato ‘a e fatongia mo e tufakanga ‘o e tokotaha kotoape ‘e lava ke takiaki’i ai ‘a ‘etau feinga mo ‘etau langa ‘akapulu ki ha tu’unga ‘oku maau ‘a hono fokotu’utu’u mo hono fakalele tu’unga ko hono ngaahi tu’utu’uni ‘oku ne huitu’a’aki ‘a e laumalie lelei ‘o e Taki Lelei mo fakapotopoto. ‘Oku ‘ikai faingata’a ‘eni ke fakalelei’i.
Ko e ‘Akapulu ‘Iunioni ‘a Tonga, ‘oku ‘i ai ‘a e ngaahi kalapu ‘e 82, pea toki vahevahe ia ki he ‘Iunioni Fakavahe ‘e 4. Ko Vava’u, Ha’apai mo ‘Eua, ‘a e vāhenga motu, ko e 20% ‘o e kau ‘akapulu. Ko e fika 4 ‘o e ngaahi vāhenga/Fakavahe ko Tongatapu pea koia ‘oku ‘iai ‘a e 80% ‘o e kau va’inga. ‘Oku to e ‘iai foki mo e Fe’au’auhi ‘akapulu ‘iunioni ‘a e Hou’eiki Fafine ‘i Tongatapu pea ‘oku ‘i ai ‘a e fe’auhi longomo’ui mo’oni ‘a e ngaahi ‘apiako kolisi mo e ngaahi High School. Pea kuo kamata ‘a e polokalama ako va’inga ‘akapulu ‘iunioni mei he kauleka akoteu mo e pule’anga mo fakalele ia ‘e he komiti fakavahe ‘a Tongatapu pea ko e taha ia ha ongoongo fakaholomamata mo’oni.
Kapau teke ‘eke atu ki ha memipa poate ‘o ha kalapu, pe ko ha taha pe ‘o e kau mateaki’i ‘o e va’inga ‘akapulu, pe ne ‘i ai nai ha tokomi mei he Komiti ‘Akapulu ‘a Tongatapu . Ko e tokolahi tenau talamai si’isi’i ‘aupito ka ko e me’a pango ne ‘i ai ‘a e fakafepaki’i mai ‘a ‘enau feinga ke fakahoko ‘a enau ngaahi polokalama. Ko e me’a tatau pe ‘eni ‘oku toutou hoko ‘i he ta’ulahi ki he feinga ‘Akapulu ‘a Fafine Tonga. Ko ‘etau ‘Akapulu ‘i Tonga ni ko hono mo’oni ‘oku fakalele ia ‘e ha kau taki ‘oku nau fu’u mama’o ‘aupito mei he taumu’a totonu mo e kanoloto ‘o e tefito’i ‘uhinga ‘o e maa’imoa ‘Akapulu.
‘Oku toutou fokotu’utu’u mo fakalele foki ‘e ha ni’iho ‘o e ngaahi kalapu ia ‘enau ngaahi fe’auhi (Tournament) ‘o poupou atu ki he ngaahi polokalama ‘oku fakalele ‘e he Komiti ka ‘oku si’i ‘aupito ha kaunga atu ‘a e Kautakini p e ko ha’anau tokoni fakapa’anga.
Ko e me’a tatau tofu pe ‘oku toutou hoko ki he Timi Tau’akapulu Fakafonua – ‘a e ‘Ikale Tahi, ko e fakapa’anga ko ē ‘o ha teuteu ki ha Tau Tesi pe ko ha teuaki ‘o ha Fe’auhi (Tournament) ko e me’a mahino… ko e kei siotaha pe ki he IRB (‘Akapulu ‘a Mamani – World Rugby) Pea ‘oku ‘alu hangatonu pe ‘a e fetu’utaki ia mei he Pule ‘o e ‘Ikale Tahi ki he IRB (‘Akapulu ‘Iunioni ‘a Mamani) ka e li’aki ‘osi ‘a e TRU he ko e fatongia tefito eni ‘o e Pule Lahi (CEO) ‘o e TRU, ka ‘oku toki ‘oatu p eke ne sitapa’i mai ‘a e ngaahi fetu’utaki kuo lava e ngaue pea ‘oku ne lave’i ia. Ko e fehu’i leva ‘oku pehe …. Koeha leva ‘a e fatongia pe ko e ngaue ‘a e TRU ‘oku fai? Ko e fehu’i mahu’inga mo’oni eni, He ko hono mo’oni ko e me’a na’e totonu ke fai, ko e hili pe koia o e ogo fe’auhi Ipu ‘a Mamani ‘o e 2015 mo e 2019, na’e totonu ke ‘oatu leva ‘e he TRU ‘a ‘ene palani kakato ‘o faka’auliliki ‘a ‘enau fokotu’utu’u ngaue ki hano fakapa’anga ‘a e ngaahi polokalama takitaha ‘e fakahoko ‘o a’u ki he fe’auhi ipu ‘a mamani ka hoko.
Ka ko e me’apango he ko e talu mei he 2015 mo e hakopa mo e tu’ulu takai holo ‘a e Komiti ‘Akapulu ‘Iunioni ‘a Tonga ni mo e ‘ikai pe ha ‘utu ‘e hakea, ke malava ke fokotu’utu’u ke fai ha Fakataha Fakata’u (AGM) ‘o fakatatau ki he tu’utu’uni fakalao ‘a e ngaahi Konisitutone ‘a ha kalapu ‘akapulu. Ko e Palemia ‘o Tonga kuo pekia, ‘a ‘Akilisi Pohiva, ‘a e semipione ‘o e tui fakatemokalati ‘i Tonga ni. ‘I he ta’u ‘e tolungofulu tupu, ko hono mo’oni na’e ‘ikai ‘aupito te ne fiema’u ‘e ia ke ne palesiteni ‘i he TRU, ka ne toki ma’u ‘a e fili – he ne tokolahi mo’oni pe ‘a hono kau poupou pea tatau aipe pe palesiteni (TRU) pe ‘ikai, ne iku ‘o hoko ko e kaveinga ngaue ia ‘a e paati fakapolitikale kenau feinga kenau pule’i ‘a e ‘Akapulu ‘Iunioni (TRU) pea pehe ki he ‘Akapulu Liiki (TRL)
Ko e me’apango ‘o e fakahoko kaveinga ngaue pehe ni ko hono nusi mo natu fakataha ‘a e e’a fakapolitikale mo e ngaue ‘a e ngaahi kalapu ‘akapulu. ‘A ia ‘e malava ke fakangalokuloku ai e ngaahi tu’utu’uni, tu’unga ko ha ngaahi ‘uhinga fakapolitkale pea ko ha toe faka’uhinga kehe o e liliu pe fakangatangata ‘a e fakahoko kakato ‘a e fiema’u ke ma’ala’ala pea potupotu tatau hano fakahoko ‘a e fatongia mo e taumu’a/kaveinga ngaue koia pea ke ‘oua na’a ma’u ai ha faingamalie ki ha taha ke ne paa’usi’i ‘a hono fatongia pe ko hono tu’unga tatau aipe pe ko hai.
Ko e ‘fili’ (votes) ‘i he Poate ‘Akapulu ‘Iunioni ‘a Tonga (TRU Board) ko e kau fakafofonga fakavahe (Sub Union Reps) ‘e toko 3 : Vava’u, Ha’apai mo ‘Eua.
Ko Togatapu ‘oku vahenga ia ‘e 5 pea ‘oku nau takitaha ‘a e (vote) paloti. Ko e Pule’anga, Palesiteni, Tokoni Palesiteni ‘oku nau takitaha ‘a e (vouti pe paloti).
‘Oku ‘i ai mo e ongo memipa kehe ‘i he Poate ‘a e TRU ka ‘oku ‘ikai ha’ana (vouti pe paloti). ‘Uluaki ko e fakafofonga ‘o e WR/IRB (WR Observer) pea fika 2 ko e CEO ‘o e TRU (Tonga Rugby Union). Ko e Poate ‘oku ‘i ai fo’i vouti pe paloti ‘e 9 pe a ko e ‘Quorum’ ka e lava ha fakataha ko e toko 6.
Fakataha Lahi Fakata‘u – (AGM)
Ko e Fakataha Lahi Fakata’u ‘oku lau fakalautelau ‘a e fakaikiiki ‘o e ngaahi vouti/paloti ‘a e kalapu pe ko e Poate ‘o e kau fakafofofnga ‘oku nau ‘i he fakataha pea ‘oku fakapapau’i ‘oku fakalao ‘enau kau.
- +5 Vahe Kolomotu’a Reps
- +5 Vahe Kolofo’ou Reps
- +5 Vahe Loto Reps
- +5 Vahe Hihifo Reps
- +5 Vahe Hahake Reps
- +4 Vahe Vava’u Reps
- +2 Vahe Ha’apai Reps
- +2 Vahe ‘Eua Reps
- + Women Rugby Union
- + Schools/College/High School Rep.
- + Ex ‘Ikale Tahi Players Rep.
- + Life Member Rep.
‘I he hili ‘a e Fe’auhi Ipu ‘a Mamani 2015 na’e fili ‘a Fe’ao ke hoko ko e Palesiteni ‘o e TRU ke ne fetongi ‘a ‘Epeli Taione. Talu mei ai mo e te’eki pe fakahoko totonu mo kakato ‘e he TRU ha’ane Fakataha Lahi Fakata’u. Ko hano ‘atita’i ‘a e tu’unga fakapa’anga ‘o e TRU, ko e ta’u ‘aki eni hono 4 ‘a hono fakalongolongo’i a hono te’eki fai. Ne tuli ‘e he TRU ‘a e Pule Lahi Le’ole’o(Interim CEO), ka ko e Palemia ‘o Tonga kuo mama’o, ‘Akilisi Pohiva, ne mu’aki fili ‘e he TRU ki he Palesiteni pea mo Fe’ao Vunipola ke Tokoni Palesiteni. Ne hoko ko e Sea ‘o e TRU pea pehe ki he CEO Fakataimi ka na’e pehe ‘e he kau memipa ‘o e Poate, na’e fakahoko kotoa ‘eni ‘i tu’a ia he ngaahi tu’utu’uni ‘a ‘enau konisitutone.
‘Oku hange tofu pe ‘oku fuu’ loto ngalongalo pe kuo tafia ‘a e manamanatu ‘a Fe’ao, he ko e tu’olahi ‘a hono to’o mei he ngaahi ‘asenita ngaue ‘a e TRU ‘a e toutou fiema’u ke fei mo fai ha fakataha’i ‘o e tātu’olahi ‘a e toutou maumau’i ‘a e tu’utu’uni fakakonisitutone ki he founga fakalele ‘o e ‘akaulu, ka na’e toutou to’o ‘a e kaveinga ni mei he ‘asenita. Pea ko ‘Akilisi Pohiva pe, ‘i he Fakataha Lahi Fakata’u MAKEHE ‘a e Komiti ‘Akapulu ‘a Tonga ‘i Tisema 2018, na’a ne palomesi mai ‘e fai hano vakai’i ‘i he fakamaau’anga ‘a e founga fakahoko ngaue ‘a Fe’ao.
‘Oku mahino ‘aupito ne ‘ikai ke ‘i ai ha Fakataha Lahi Fakata’u – 2018 ‘a e TRU. Pea ‘oku mata’ā’ā pe ‘a e ‘ikai ke ‘i ai ha kupu pe konga ‘o e konisitutone ‘a e Komiti ‘Akapulu ‘a Tonga ke ne faka’ata ai ke ‘oua na’a fai ai ha Fakataha Lahi Fakata’u (AGM) na’a nau fakataha pehe. Talu meihe 2014 ki he 2019 mo e te’eki pe ke fokotu’utu’u pea tala pea fakahoko kakato fakatatau ki he tu’utu’uni ‘a e Konisitutone.
Ko e ta’u e 30 kuo tau faai fononga mai ai koeni ne mahino ko e hala toka tamaki ‘etau ‘unu’unu mai ke tulitulia ‘a e ngaahi fakalakalaka ki he kuonga fakapolofesinale ‘i he’etau feinga ketau makupusi mo mapule’i lelei ‘a e lele ‘i matangi mo matalahi pehē ‘a e tupulaki makimo pehē ‘’a e va’inga.
Ka ‘oku mata’ā’ā ‘aupito ‘a e fu’u ‘auhia mama’o ‘a e ngaahi tu’utu’uni mo e taki ngaue ‘a e kau Poatge ‘Akapulu ‘a Tonga ni mei he ngaahi fiema’u fakalakalaka ‘o e va’inga ‘i he’etau fakahoa atu ki he ngaahi Fonua ‘e 30 ‘a ē ‘oku nau taki ‘i he ‘akapulu ‘i mamani. Ko e kau memipa ‘o ’etau Poate ‘Akapulu ‘oku mahino ‘aupito ‘a e nounou ‘enau ma’u ki he ngaahi tefito’i ‘ilo ki he ‘akapulu pehe foki ‘a e masiva’ilo fakapisinisi he ‘oku fu’u fiema’u kotoa eni ketau ma’u mo malava ke ngaue’aki kakato ki hono kilala mo langa hake fakalotofonua pea ke takiaki’i ‘aki ‘etau tulia ‘a e ngaahi fe’auhi fakavaha’apule’anga mo e fakamamani lahi. Ko e founga ē ‘oku fai’aki hono filifili mai ‘o e kau memipa Poate(TRU) ‘oku totonu ke fakafekefeka ka e lava ‘o fili mo ma’u ha kau taki lelei kenau malava ‘o taki’aki’i totonu ‘a ‘etau tefito’i sipoti fakafonua ‘i he kuonga fakapolofesinale ko ‘eni.
Ku ou malava foki ‘o fakatokanga’i ha ngaahi ngaue mo e ‘unu fakapoto he ‘oku mahino ‘a hono hala. Na’aku tau mai ki Tonga ni ‘i he 2017 ka ‘i he ta’u kimu’a ai ne faka’ilo ai ‘a e TRU ‘e he Pule fakataimi (Interim CEO-TRU) ‘aē na’e tuku kitu’a pea ne iku malohi ai ia ki hono tuli ‘i he ‘uhinga hala. Ne toki faka’ilo foki ‘a e TRU ki hono paloti’i mo fakahu ‘a e PM(‘Akilisi Pohiva) ke Palesiteni pea mo Fe’ao Vunipola ki he Tokoni Palesiteni (VP), tu’unga ne ‘ikai fai ‘eni ‘o fakatatau ki he Konisitutone.
Ka neongo ia na’e toe paloti’i mai kinaua ki he ongo tu’unga tatau ‘aki hono tanaki mai ‘a e paloti ‘a e kau fakafofonga Poate (TRU) mei he ‘otu motu. ‘O mahino he taimi ni ‘oku ‘i ai ‘a e vilingaki fefeka ke pikitai mo pukemate ‘a e ngaahi tu’unga ko ‘eni:
Palesiteni –TRU
Tokoni Palesiteni(VP) – TRU
Sea & Pule Lahi(Chair/CEO) – TRU
Pea ‘oku taki mo fakahoko ‘eni ‘e Fe’ao Vunipola pea mo e faha’i fakapolitikale PTOA
‘Oku ou sio ko e Faha’i Fakapolitikale PTOA ko hono mo’oni ‘oku nau tui :- Ko hono pule’i ‘a e TRU, tenau malava ai kenau takiēkina ma’a nautolu ‘a e vouti/paloti ‘o ha Fili Fakapolitikale ‘a e Fonua. Ko e hoko atu ko‘eni ‘a Fe’ao Vunipola ko e Palesiteni Fakataimi ‘o e Komiti ‘Akapulu ‘Iunion ‘a Tonga (Interim Pres.-TRU), ko hono mo’oni na’e fu’u fakatu’upakē mo faka’ohovale, he’ene kamata he ne ‘ikai hano pooto’i ngaue ke fakalele ha komiti ‘akapulu pe kalapu, ka na’a ne malava ke ne fakalotoa ‘a e Palemia kuo mama’o (‘Akilisi Pohiva) te ne lava (Fe’ao V.) ‘o fakatahataha’i mo takiaki’i mai ‘a e kau poupou ‘akapulu kenau fulu ‘i he faha’i fakapolitikale ‘a Pohiva. Ko e pōnasi mo e fuamelia ma’a Fe’ao, ko e malava ke ava mai ‘a e mata pa’anga mei he pule’anga pea ‘ikai leva ke toe hoha’a ia ke kumi ha’ane kau tokoni fakapa’anga (Sponsors) pe ko hono kumi ha’ane kau ngaue kenau fai ‘a e ngaahi fatongia koia he kuopau pe fai mai ‘a e ngaue ko ‘eni ‘e he kau gaue fakapule’anga. Ko e ngaahi tokoni pa’anga ‘a e TRU ‘oku ma’u meihe Pule’anga, ko e meimei kotoa ko e Grant, ko e Pa’anga Foaki. Pea ‘oku mahino ia ‘oku ‘ikai piala ha me’a, pea kei hokohoko atu ‘a e kole pa’anga ke fafanga’aki. Na’a ku lave’i na’e loto mamahi ‘a e Palemia , ‘Akilisi P. ‘ia Fe’ao ka na’a ne fakama’uma’u pe ke malu’i ‘a e tefito o e kaha’u ‘o hono kau poupou. ‘Oku mahino heni ne faifai pe pea fakatokanga’i ‘e Fe’ao ‘a e tui mo falala ‘a e palemia kuo mama’o kiate ia, ka na’a ne hokohoko atu ‘a ‘ene ngaue hala’aki ‘a e falala koi a.
‘I he taimi tatau ko e fa’ahinga koē ne nau tokonia (paloti) ‘a Fe’ao, ne malava pe ke faka’ohovale kuonau monu’ia kenau folau atu ki ha taha ‘o e ngaahi fakataha ‘a e IRB/Komiti ‘Akapulu ‘a Mamani, ‘a e ko hono totonu ko e kau Palesitei pē Pule Lahi(CEO) ‘o e ngaahi komiti ‘oku folau ki ai.
Ko ‘etau fotunga/founga ngaue hala’aki ‘a e mafia ‘oku anga pehe ni ‘a ‘ene lele…. ‘oku faingofua ‘aupito.
- a) ‘oku ‘ikai ha TALIUI ia/No Accountability
- b) hala ha palani kakato/fakalukufua ke ‘unuaki’i ‘aki ‘a e va’inga ki mu’a/No Measurability/Strategic plan to move the game forward
- c) Fetongitongi ‘a e paloti ‘a e TRU ke Fakapapau’i ko e tokotaha poitikale PTOA ‘oku ne malanga’i ki he’ene faha’i “Pule’i ‘a e TRU ka ma’u fakapapau’i atu ‘a e fili ma’ae PTOA
- d) Ko e fokotu’u ko’eni te ne fakaava mai ‘e ia ‘a e matapa Pa’anga mei he Pule’anga.
‘E toki fai ‘e he Pule’anga ‘a ‘ene fakamatala pea toki fakahā kuo lava ‘a e ngaue = Write it off.
Ko kinautolu ne nau paloti ‘i a Fe’ao ke hokohoko atu ‘a ‘ene tai mo ‘ene faha’i fakapolitikale ‘a e TRU, ‘oku ‘i ai honau ngaahi monuu. Kenau folau ta’etotonngi atu pea toe nofo ta’etotongi ‘i he ngaahi hōtele tālā mo kalasi ‘uluaki ‘i he ngaahi kolo lalahi ‘o e mamani. Ko hono mo’oni ko ha ngaahi Palani Kakato/ Fakalukufua mo ha ngaahi kaveinga ngaue ‘i he Founga taki Lelei, ‘e lava pe ia ke nimai hake pe ia ‘i ha taimi vave ka ‘oku ou ‘ilo’i pe kuo fuoloa pe ‘a e siotonu ai ‘a e IRP/World Rugby ko e fakamo’oni pau ia.
‘E anga fēfē ha’atau feinga ke fetongi ‘eni pe liliu?
‘Io, ‘e faingamalie pea faingofua:-
- Vakili ‘a e tokotaha kotoa ‘oku feinga mai ke memipa he Poate ‘a e TRU(Komiti ‘Akapulu ‘a Tonga)
- Ke palani ‘a e Poate(TRU) ha’ane ngaahi kaveinga mo taumu’a ke vakai’i’aki ‘a e kau feinga mai pe ko ha taha fe’unga/totonu ‘eni ke kau mai ki hono feinga’i ke teke mo ‘unuaki’i kimu’a ‘a e va’inga
- Ko e kotoa ‘o e kau Poate(TRU) mo e kau ngaue ‘a e TRU, fakapapau’i kuo nau lau kotoa ‘a e tohi Fale’i ki he TakiLelei ‘o ‘ene Founga Taki(TRUnion Governance Manual). Ko e tohi ni ‘oku ne folahi mo faka’auliliki mai ‘a e ngaahi founga mo e ngaahi hala ‘oku fiema’u ke ngaue’aki, pea fuatautau ‘a e me’a kuo lava ‘i ha ngaahi fakataha ma’u pe ke ‘ilopau a e taimi mo e feitu’u totonu ketau ‘i ai. ‘Oku lolotonga fakahoko ‘eni IRP/World Rugvy, ‘oatu ‘a ‘enau kau ngaue ki he ngaahi Fonua mo e Union hange ko Tonga ni ka ‘oku ‘ikai ngali ‘oku nau lava ken au tokonia ke tau malava pe ‘e tautolu o fakahoko totonu pea ‘i he’ene ‘apulu pehē – ‘oku toe holomui ki he tu’unga ko ē ne ‘iai kimu’a ‘i he a’u mai ‘a e tokoni ‘a e IRP/World Rugby.
‘Oku lava pe ketau fakapapau’i ko e tu’unga lolotonga ‘oku tau ‘i ai ke fakatupu kotoa pe ia ‘e tautolu, ‘io , ko e faihala, ‘a e ngaue hala’aki ‘a e mafai mo e maumau’i ‘o e ngaahi ngaue totonu koe’uhi ko e sio ki ha monuu pe faingamalie fakafoituitui – ko ē ‘oku ui ‘e he kau Pilitania ko e Corruption!
Ko e seakale ‘o e Faihala kuo fea’ua’utaki pea kakato he ko hotau fanga tokoua ‘i he ‘Akapulu ‘oku ‘ikai tenau toe sio holo he ‘oku sio faingamalie ma’a kinautolu, koe’uhi ‘oku ‘ikai ha taha ia ke ne Ta’ofi kinautolu. ‘Oku ou lave’i foki ‘oku ‘i ai ‘a e Tohi Fakahoko Ngaue Lelei ‘a e TRU, ka ‘oku ‘i ai ‘a e tokotaha ne ‘ikai ke ne fie ‘oatu ‘e ia ki ha taha ‘ a e kau heka mo kaufo’ou mai.
‘Oku tau fiema’u mo’oni ‘a e World Rugvy/IRB pe ko ha faha’i e tali ‘e he IRB/World ke ne hoko ko ‘etau Fale’i pea ke ne tokanga’i kakato ‘a e ngaahi founga fakahoko ngaue ‘a e World Rugby/IRB, hange ko hano fakaivia hake ‘o e to’onga mo e founga ‘a e taki lelei pea ke faka’aia’i mo tekeaki’i ‘a e faitotonu ‘i Tonga ni mo e ngaahi Fonua koē ‘oku nau lavelaveili ‘i he ngaahi maumaulao pehe ni. Ko e Taki Lelei ‘e lava pe ke fuatautau ka ‘oku fiema’u ke tau loto tatau mo tali ‘a e founga e ketau ngaue’aki pea ‘e malava ke ma’uaki kakato hano paa’usi’i.
Tisema 2019, KO E ‘AKAPULU ‘IUNIONI ‘I TONGA, ‘Ofa pe ‘e liliu ke Lelei Ange.
