‘Etita,

Na’e veekeveke ‘a e tokolahi ‘o e fonua he talanoa’i ‘o e liliu ke Faka-Temokalati ange hono pule’i mo hono fakalele hotau Pule’anga. ‘O tukumai ai ki he kakai ke nau fili ‘a e tokolahi ‘o e Fale Alea, pea tuku ki he Palemia ke pule aoniu ki hono fili ‘o e kau Minisita ki he Kapineti ko e sino pule ia ‘o e Pule’anga. Na’e tukuange mo e Fakataha Tokoni mei he Pule’anga ke nofo taha hono fale’i ‘o ‘Ene Afio mo e  ngaahi fatongia kehe pe, ka ‘oku ‘ikai toe ‘I ai hano fatongia Pule Aofangatuku fakahangatonu ki he Kapineti mo e fakalele ‘o e Pule’anga.

Na’aku lele atu he 2008 ko e fie kau talanoa ki he kaveinga ‘o hono liliu ‘a e mafai pule ‘o e fonua ke Faka-Temokalati ange. Na’aku lesisita ai ko e Kanititeiti Fakafofonga ‘o e Kakai he Vahenga Tongatapu. ‘I he kaunga talanoa na’e fakahoko ki he kaveinga ‘o e Liliu he taimi koia, na’e mahino ‘a e me’a lalahi fakalukufua ‘ e ua ki he motu’ani: ‘Uluaki ko e ‘ikai ma’u ‘e kinautolu ‘oku nau taki mo teke ‘a e liliu ha mahino fe’unga ‘o e ngaahi tefito’i fakakaukau ‘o e Temokalati ke lava hano palani ‘o ha halafononga mahino ki he liliu; Ua, ko e fu’u lahi hono lohiaki’i mo e fakamatala ‘o fakataumu’a ki he veiveiua mo e fakahalaki ‘o e ma’u ‘a e tokolahi ‘o e fonua ki he mo’oni ‘o e kaveinga ‘o e Liliu.

Na’e tumutumu ‘aki hono ngaue’i ‘o e kaveinga Liliu ‘o iku ‘o nau tuku ha fakangatangata taimi ki he Pule’anga mo e Fale Alea ke fai mo fakahoko ‘a e liliu ‘oku fiema’u neongo ‘oku ‘ikai mahino pe ko e ha koaa ha palani ki hono fakahoko kuo talaki ki he kakai ‘o e fonua. Ko e ola ‘o e ta’emahino mo e natula faka-liukava ‘o hono teke ‘o e Liliu, na’e faka-momofi ai ‘e he ni’ihi tokosi’i ‘a e Kolomu’a hotau ki’i fonua. Na’e mole heni ‘a e mo’ui ‘e 8. Pea ‘oku a’u ki he ‘ahoni ‘oku te’eki ai ha taha ke taliui (accountable) ki he faka’auha ‘o e koloa mo e mo’ui he ‘aho koia. Pea na’e mahino pe ‘etau kalusefai ‘a e Lao mo e Fakamaau Totonu. ‘Oku tau kei inu hono nunu’a ‘o a’u ki he ‘ahoni.

Na’e fai ‘a e siokehe mei he fakaevaha ‘o ‘e tau ngaue’i ‘a e Liliu kuo hiva-kava ‘aki ka tau fili ‘a e ‘uluaki Pule’anga ‘oku taku ko e fili ‘e he Kakai. Na’e toki mahino he ‘osi ‘a e fili ‘a e ta’emahino ki he tokolahi ‘o e kau Kanititeiti ‘a e konga ‘uluaki ‘o e halafononga ki he Temokalati. Ko e masiva ‘ilo eni kuo ope atu; “ko e masiva ‘ilo ko hotau ‘auha ‘anga”. Na’e fili ‘a e fonua ki he ‘elemeniti ‘o e Fakafofonga Tau’ataina ke tataki ‘a e Pule’anga fo’ou. Foaki ‘e he kau Falafofonga ia ‘a e Mafai Pule ki he Paati Faka-temokalati ko e Paati Temokalati ‘Otu Anga’ofa (PTOA). Ko hono fuofua lavaki’I eni ‘o e kakai ‘o e fonua fekau’aki mo e Liliu, kehe mei ta’emaa’usia kuou lave kiai he palakalafi ‘uluaki. Na’e fakapale’i ‘a e tangata (Samiuela ‘Akilisi Pohiva) na’a ne taki ‘a e feinga liliu he mei ta’u ‘e tolungofulu tupu ki he Lakanga Palemia ‘o e Pule’anga ‘o Tonga. Na’aku taaimu’a he tohi ‘i ho’o Kupengaope ‘eku tui fakapapau ko e tangata hala ‘eni ki he lakanga Taki hotau Pule’anga, ka na’e hoko ko e “tangi fai mei he ate”. Pea ‘oku mo’oni ai ‘a e lea ‘oku taka hotau fonua, “Kai pe ‘e Nga’uhono ‘enau ngaue kovi”. 

Na’e ‘ikai taimi kuo e’a mai ‘a e ta’efe’unga ‘a e Tangatani ki he lakanga taki ‘o mo’oni ‘eku hoha’a. Ko ‘e ne fuofua fakanofo lakanga, ko e fakanofo hono foha ko hono tokoni. Pea ‘oku ne kei ma’u pe ‘a e lakanga koia he lolotonga ni. Ko e to’onga maheni eni ‘oku ha pe mei ha fonua ‘oku pule Faka-Tikitato. Ko e palopalema ‘oku tofanga ai ‘a e Potungaue ako ko e afa pe ‘o e ta’efieauna tatau. Pea kuo mahino ‘a e sitepu hoko ia he lakanga mo e ‘alunga ko ‘eni. Na’e fakapale’i hono kau muimui ki he ngaahi lakanga kehe he fonua. Koia ko e Temokalati na’e hivakava ‘aki e Liliu ko hono tuha mo’oni, mei to’onga ‘a e Taki ‘o e Pule’anga, ke ui ko e Temotato.

‘Oku ‘ikai ha ofo ki he angafai ‘a e Tangata’ni, he ko e tatau mo’oni pe ‘eni ‘e ne taki he PTOA. Ko e afungi, ta’efieauna mo e fakaehaua. Pea ‘oku ne ngaue’aki ‘a e founga tatau ki he kau ngaue Fakapule’anga. Kae fakaloloma taha he ‘oku tekeutua mai ‘a e manavahe na’e te’eki ai ke mataa ‘i hotau fonua he kuonga ‘oku tau taku na’e ‘ikai Faka-Temokalati hono pule’i. ‘A e longotai ke takitaha malu’i ‘e ne ngaue mo e laangilangi na’a mole. Pea kuo hu luo ‘a e tokolahi na’a nau taku ‘a e Tangatani ko e Helo, ka ne fakatoafa hotau fonua. Ko e fe ‘a e loto na’e fie “pea” ‘a e Takini ka ko ho’omou tu’u mai ‘o laka fakahahaloto mo e ‘ave tohi ki Palasi mo e ha fua. ‘Ikai ko e melenga pe ‘oku mou lave ai he ‘ahoni he’ene heka ki he sea koe manavahe mo e tailili.

Kaekehe, ko hono fakama’opo’opo ko e Palemia maaulalo taha eni kuo taki hotau fonua. Ko e me’a kotoa pe na’ane malanga’i fekau’aki mo e Temokalati ‘oku te’eki ai kene lava ‘o fakahoko ha fo’i me’a ‘e taha. Tuku kehe ‘a e ‘ikai toe kau ‘a e ngaahi kaveinga koia he’ene ‘asenita ngaue. Ko e me’a pe ‘oku ne lava ko e pule fakaleveleva. Pea kuo a’u ai hotau Pule’anga ki he tu’unga fakatu’utamaki taha he ta’u ‘e  tolungofulu tupu kuo maliu atu.

Ke fakahaofi hotau fonua mei he mate faka-politikale mo e faka-‘ekonomika ‘oku tu’ulu kiai, ko ‘etau to’o ‘a e Tangata ni mei he lakanga taki ‘o e fonua he vave taha. Ko e faingamalie taupotu mai, ko e fokotu’u ke tuku ki tu’a ha taki ‘oku ta’efalala’anga (Motion for Vote of no Confidence). Pea toe fili ha Pule’anga fo’ou. Okapau ‘e ‘ikai ke tau tuku ‘a e Pule‘anga ki tu’a he faingamalie vave taha, ‘e  faingata’a ange ‘a hono fakakake he kaha’u. Pea ka nau hoko atu ha toe ta’u ‘e ua kehe, tukukehe ‘a e ta’u ‘e fa ka hoko, ko e tu’unga te tau ‘iai ko ha Pule’anga Pule Kehea (Puppet State).

Ko e Pule’anga fo’ou he ‘ikai ma’u ia mei he kau Fakafofonga lolotonga ‘o e Kakai. Kuopau ke tau fili ‘a e tokolahi ‘o kinautolu ‘oku fe’unga mei he kau Kanititeiti fo’ou. He ‘ikai ke tau ma’u ha kakai lelei ‘okapau te tau kei nofo he ngaahi fakakouna mo e fakatauele malie na’a tau fili ‘aki he kuohili. Ka ‘I ho’o fakakaukau tau’ataina mo e fakapotopoto ko ho’o sio ki he ngaue mahu’inga hono faka’uli hotau fonua he tahi hou ‘o e kuonga faka-mamani-lahi ‘o ‘aho ni.

Ko e ngaue tefito ‘oku tu’unuku mo hanganaki kiai ke fakakake hotau fonua, ko hono fakatonutonu ‘a e fehalaaki ‘o e Liliu na’a tau fakahoko. Ko e fakaikiiki ‘o e ngaahi fehalaaki he kaveinga, kakano, malanga’i, mo e palani ‘o e hono fakahoko ‘o e liliu koia ‘e ‘oatu amui ange. Pea ‘oku fiema’u ke kamata leva ‘a e ngaue, ‘aki e fili ‘a Vava’u 16. He ko e timi ke filifili ki he ngaue kuou lave kiai ‘e kamata pe hono tanaki mo hono fakalelei’i hotau Pule’anga mei he fili ‘a Vava’u 16.

Ko e Kanititeiti ‘e toko fa. ‘E ‘I ai ‘a e malanga malie, ko e faka’ofa’ia, fakafamili, fakasiasi mo e paati. Ko e ngaahi ‘uhinga katoa koia kuo laui ta’u ‘etau ‘omai ‘aki ‘a e kau Fakafofonga ki Fale Alea. Ko e palopalema ko e ngaahi makatu’unga koia ‘oku faka’alinga lelei he taimi lahi mo hala ke ma’u ai ha me’a ia ‘e ‘aonga ki he ngaue ‘oku fiema’u ke fakahoko ki hotau Pule’anga mo e fonua. Pea kuo inu ‘e he fonua hono nunu’a he ‘aho ni. Ko e founga fili ‘oku fiema’u ki hono faito’o ‘o e palopalema ‘oku tau tofanga ai he ‘aho ni, ko ho’o tu’u taautaha, tau’ataina ‘o fifili mo faka’uhinga ki he me’a ‘oku ha mahino kiate koe ‘o hange ko e ako, taukei ngaue mo e to’onga mo’ui. Ko e ngaahi mo’oni’I me’a mahino. Pea ‘oku ma’u mo hono lula fua mahino. Pea ‘e mahino ai pe mo e taha ‘o e toko fa ko ‘eni ke ‘omai ‘e Vava’u 16. Tau lukuluku tangata mai ke fakalelei’i ‘a e fehalaaki ‘o e liliu na’a tau fakahoko. Pea ka tonu ho’omou luku Fakafofonga Vava’u 16, pea te tau faka’ilonga’I ai pe kuo tau kamata hono ma’alali ‘o e kaha’u hotau fonua.

Ko e fehu’I, Kohai ke mou ‘omai Vava’u 16? Ko hono tali ‘oku tali mei he taufatungamotu’a ‘o e fonua ‘a ia ‘oku fakafotunga ‘aki ‘e tau lea “Ko e malamala ‘o e ‘akau kuo tahi”. Pea ko e natula eni ‘o e kakai ‘oku fiema’u. ‘Omai ha taha ko e huli ‘o e kakai kuo aka ‘enau ngaue ‘i ho vahenga he to’utangata ‘o e kuohili kae ‘uma’aa ‘a e lolotonga ni. Ko e fa’ahinga tangata pe ‘eni ‘e ‘aonga ki he Fakalelei Pule’anga ‘oku tau hanganaki kiai.

Tu’a ‘Ofa Atu

‘Inoke Fotu Hu’akau