‘Etita,
Kau toe ki’I fakataloa atu pe mu’a kihe kaveinga mo e tu’unga ‘oku ‘i ai ‘e tau talanoa faka-politikale ‘i hotau fonua hei’ilo na’a toe mahino ange.
‘A e tuku’au mai ‘e tau ngaue mei he Fakalelei Faka-politikale kihe Liliu Faka-Politikale kihe Liliufu’u Faka-Politikale pea kuo tau a’u mai eni ki he tukunga ‘o e ‘aho’ni ko e Liukava Faka-Politikale. Kae ‘ataa mu’a keu ‘oatu ‘a e puipuitu’a ‘oku hilifaki mai ai ‘a e fakakaukau mo e tu’unga faka-politikale kuo tau a’u mai kiai.
Kau lave si’i ki he talanoa kuo fai e fakatotolo kiai pea ‘oku ou tui ‘oku nofo he uho ‘o e ngaue faka-politikale ‘oku tofanga ai hotau fonua he lolotonga ni. Pea teu kole fakamolemole ki he fonua pehe ki he ngaahi Ha’a hotau Fa’unga Fonua na’a takua kuo te tamulea ka ‘oku ‘i ai e tui ‘a e motu’a ni na kuo taimi ke fola e fala ka tau alea telia e mahino ‘e hilioo ai e kaha’u hotau fonua kae ‘uma’aa e Tonga kotoa, “Pehee ne ‘osi hono ‘alo’i o Taufa’ahau pea ne me’a mai ‘a Hoa-mo- Fale’ono ki Tongatapu kia Ma’afu. Lava e ngaahi ta’u kuo toe tu’itu’ia e Ta’ahine ni ‘o pehee e tala ko e tu’itu’ia kia Nuku. Ne ongo atu kia Taufa’ahau e me’a kuo hoko. ‘O pehee ‘e he talatukungutu ne ‘ikai langimalie e Tu’I Ha’apai ki he me’a kuo hoko pea ne me’a kia Ma’afu ko e tama koeni kuopau ke fakapoongi. Na’e ikai fai a Ma’afu kihe finangalo ‘o Taufa’ahau kae haofaki a Filimo’ulie (koe hingoa ia e pepee). Pehee ‘e he talaa, ne tuputamaki a Ta’ufa’ahau pea to’o ai e Ma’afu ‘o ne fakakoloa ‘aki ‘a Filimo’ulie, pea ko e hako eni ‘o Filimo’ulie ‘oku ‘iai e Ma’afu ‘o e ‘ahoni pea ‘oku kau atu kiai mo e Palemia ‘o e ‘aho ni”. Fakamolemole na’a ‘oku ‘iai ha ma’unga tala ia ‘oku kehe pea fakatonutonu mai, kae ‘oatu pe ha fakanounou telia e taa’i-va ‘oku fakahoko atu ai e tohi ni.
Ko e ‘uhinga ‘oku ou ‘ohake ai e talanoa koeni ki ‘olunga he ‘oku ‘I ai e tui he motu’a ni koe feinga ke liukava’i e Fa’unga Pule ia ‘o e fonua ko e feinga ke liukava’i e ngaue ne fakatoka ‘e Tupou I. Ko e fehu’i, ‘oku ‘I ai nai ha laumalie ‘o e feinga sauni ‘oku tataki ‘aki ‘e tau ngaue faka-poloitikale he ‘aho ni. Ka tau ki’i vakai ange kiai.
‘Oku ‘I ai e ongo fungavaka mahu’inga e ua ne fakatoka ai e Tupou I ‘ene tufunga fonua: 1. Ko e Lotu Faka-Kalisitiane na’e filoi ‘aki e konga lahi ‘e tau Konisitutone ‘i he Tau’ataina, tatau mo e totonu; 2. Ko e unuunu mei Taufatungamotu’a ki he nofo maau, malu mo e fatongia; 3. Pea hilioo leva i ‘olunga e mafai ko e Tu’i e ‘Otu Tonga mo e fatongia ki he malu’i e totonu mo e malu fakalukufua hono kakai.
Ko e fehu’i, koeha e tu’unga ‘oku ‘i ai e Lotu Faka-Kalisitiane he feinga liliu koeni ‘oku fai ki ai e talanoa. ‘Oku tauvalovaloki’i e Tuku-fonua, kole kiha pulu’anga muli ke tokoni mai ke tukuhifo e malohi e tui faka-kalisitiane he fonua ni. Ko e tauvalovaloki tatau pe ‘oku hoko ki hotau anga fakafonua, ki he faai kavei koula ‘oku taulatu’u kiai nofo fekoekoe’i mo e maau hotau sosaieti. Ko e me’a tatau ‘oku fai ki hotau Ha’a Tu’i. ‘A e feinga ke to’o hono Mafai mo e Ngeia ‘aki e anga mo e lea ta’etaau ‘oku te’eki ai ke hoko hotau hisitolia.
Katoa e ngaahi tefito’i me’a kuou lave kiai ko e lopa ‘aione ia e Tufunga Fonua na’e fakahoko ‘e Tupou I ‘o hokohoko mai ‘e he Ha’a Tu’i ‘o Tonga ‘o a’u mai ki he ‘aho ni. Ko e tufunga eni ia ko e tupu ‘ene tolonga he na’e filoi ‘aki e temokalati, kalisitiane mo e ‘ofa fonua. Ka ‘oku ‘alu pe e ‘aho mo e ata mai ki he motu’a ni ta ko e feinga liukava ke liukava’i e ngaue ‘a Tupou I. Fakatatau ki he ki’i talanoa ne sasala mai ki he tu’a kuou lave kiai, ‘oku ‘I ai nai ha loto tangia moha sauni ‘oku tokamalumu mei mui he ‘etau ngaue faka-politikale ‘oku fai. Ka koe ha leva ha me’a kuo fokotu’u mai ke ne fetongi e ngaahi fa’unga mo e founga ‘oku liukava’i, Halaloa ke fokotu’u mai ha me’a, ko e moveuveu pe mo e temokalati oku ma’ali ‘o hange ha misi, he lau ‘a e punake.
Ko e ki’i fale’i maaulalo pe eni ia, ki he kau fakafofonga ‘o Ha’apai mo Vava’u, kapau ‘oku tonu si’eku fakamunomuna ki he tukunga ‘etau ngaue faka-politikale pea mou holoomui kae lava ‘etau palopalema moe feinga ke liukava’I e ngaue ‘a Tupou I ‘o fakangata melino i Fale Alea. Na’a fai ho’omou kumi siokita ki ho’omou lelei fakafo’ituitui kae melemo ai mo e fonua he ko Fale Alea mo Fale ‘One ‘oku na ongo tatau, kae kehe.
‘Ofa atu.
‘Inoke Fotu Hu’akau
