'Etita,

Faka'apa'apa atu ki he Tonga kotoa ka e ataa ke lafo atu ha fakakaukau hei'ilo na'a 'aonga ki hono patoloaki 'a e faka'amu ki ha lelei 'oku napangapangamalie ma'ae fonua.

Ne 'afa'afa hono talanoa'i 'o e liliu ki he Temokalati pea talalaakulaku mo hono lelei 'o ake ai 'a e fakatu'amelie ki hono fakahoko mei he tapa kotoa 'o e fonua. Na'a tau mo'utaaufu'ua hono talanoa'i 'e tau fiema'u ka e li noa 'a e ngaahi tefito'i me'a mahu'inga na'e totonu ke fakamamalu faka'ulungaanga mo faka'ilo hono talanoa'i.

'Uluaki, kapau ko 'etau faka'amu ke "fakatemokalati ange hono pule'i hotau fonua, 'Oku 'uhinga leva ki he ha 'a e kaveinga koia?

Ua, kapau ko e faka'amu mo e kaveinga ia, Ko e ha leva 'a e founga ke fakahoko 'aki?

Ko e ongo kaveinga lalahi 'e ua na'e nofo ai 'a e talanoa mo e longoa'a 'a e fonua:

 (i) Ke taliui 'a e mafai pule ki he kakai 'o e fonua;

(ii) Ke 'ata ki tu'a 'a e fakahokongaue 'a e mafai fakahokongaue 'o e fonua 'a ia ko e Pule'anga.

Ko e talanoa ki he (i) na'e iku 'o pehe 'e he kau politiki 'oku 'uhinga 'a e "taliui ki he kakai" ko e taliui ki he kau fakafofonga 'o e kakai. Ka ko e ma'uhala lahi 'eni na'a ne felei 'a e 'atamai 'o e kakai he ta'u lahi 'o a'u ki he hono fakahoko 'o e liliu 'oku te'eki mahino ki he fonua ia pe 'oku 'uhinga ki he ha 'a e kaveinga ko 'eni. Ka ko hono 'uhinga totonu, ke ma'u 'e he kakai 'o e fonua 'a e mafai ke pule'i 'a e lao ma'olunga taha he fonua 'aia ko hono Konisitutone. 'Oku 'ikai 'uhinga ia ki Fale Alea pe ko e Pule'anga.

Ko hono talanoa'i 'o e (ii) 'e he 'etau kau politiki mo e fonua kotoa, na'e iku 'o ma'u a'e  'uhinga 'o "pehe ke 'ilo 'e he kakai 'a e founga 'oku fakahoko 'aki 'a  e ngaue 'a e pule'anga". Kapau 'e 'eke ki he kakai he 'osi 'a e liliu pe 'oku toe fakalaka ange 'e nau 'ilo ki he fakahokongaue 'a e Pule'anga, ko e tali mahino, 'oku 'ikai, pe ko e toe ta'emahino ange. Ko e 'uhinga 'ene hoko 'a e  ta'emahino ko'eni, he 'oku 'ikai 'uhinga 'a e "'ata ki tu'a" ia, ke tau tu'u 'o sio ki he fakahokongaue 'a e pule'anga 'o hange 'oku nau nofo ha puha sio'ata. Ko e 'uhinga 'o e "'ata ki tu'a" he politiki ke fakahoko 'a e faifatongia 'a e pule'anga 'o fakatatau ki he lao kuo fa'u ke pule'i 'aki. Pea kapau 'oku 'I ai hano fehu'ia, pea 'oku 'ataa ki ha taha pe ke ne 'omai 'a e lao koia ke fakamaau'i 'aki 'a e tu'unga fakahoko fatongia pe 'oku na tuha tatau pe 'ikai. Pea 'oku toe 'uhinga leva 'eni ke 'oua na'a 'iai ha me'a tene fakafe'atungia'i ha fiema'u 'a ha taha 'o e kakai 'o e fonua ke fakahoko 'a e fakatonutonu ko 'eni 'o a'u ki he masiva pa'anga.

Ko hono fakahoko 'a e fiema'u (i) ko hono malu'i 'o e Konisitutone mei he Mafai Fakahokongaue 'o e Fonua (Pule'anga) mo hono Mafai Fa'ulao (Fale Alea). Ko e founga mahino 'o e malu'i ko 'eni ko hono foaki ki he kakai 'o e fonua 'a e mafai kenau Fili Fakahaloto Fakafonua (Referendum) ki ha fokotu'u mei he Fale Alea mo e Pule'anga ki ha liliu 'o e Konisitutone. Na'e 'ikai ke tali 'e he kau Fakafofonga Fale Alea ke foaki 'a e mafai ko 'eni ki he kakai. Ko e fakakakato 'a e kaveinga hono (ii), ko hono fokotu'u 'a e ngaahi Va'a Ngaue Tau'ataina (Ombudsman, Tribunals etc) ke ne tali 'a e ngaahi fie'ilo mo e launga mei he kakai 'o e fonua fekau'aki mo ha fa'ahinga ngaue pe 'a e Pule'anga (Va'a Fakahokongaue 'o e Fonua) 'oku ne uesia 'enau totonu kuo foaki 'e he lao, mo e lao 'oku ne pukepuke 'a e ngaahi totonu koia. Na'e hala 'ataa ke kau 'a e fokotu'utu'u va'a ngaue ko 'eni he tokanga 'a e kau fakafofonga 'o e kakai ki he liliu.

Ko e natula 'o e ta'emahino kuou lave kiai 'i 'olunga ko e kakano ia 'o e liliu fakapolitikale na'a tau fakahoko ki he founga pule 'o e fonua. Ka 'oku ta'omaki 'aki 'a e tonounou koia 'a e hala fakangaue ko 'eni. Kapau ko e faka'amu ke Liliu 'a e 'imisi pe natula 'o A 'aki hano liliu pe tanaki atu ki hono ngaahi 'ulungaanga ke ma'u 'a E. Pea kapau ko kinautolu na'a nau fakahoko 'a e ngaue 'oku 'ikai kenau 'ilo lelei ki he ngaahi 'ulungaanga 'o A, 'e feefe 'alaa ai ha'anau faka'ulungaa'i 'a E 'o fakatatau mo e faka'amu. Pea ka hoko pehe leva 'a e fakahokongaue 'oku tuhu ta'eveiveiua ki he palopalema 'oku nofo loto mo 'amu ange ko e vaivai faka-fakakaukau. Ko e kanoloto 'o e Tohi Fokotu'u Ta'efalala'anga 'o e Palemia kuo fakahu mai ki he Fale Alea 'oku ne langa'ia mai 'a e fehu'i, pe ko e ha koaa 'a e Liliu Fakapolitikale na'a tau fakahoko. Kei nofo pe 'a e Tu'i mo hono mafai, toe lahi ange 'a e mafai 'o e kau nopele, toe heva atu 'a e mafai 'o e Fale Alea mo e Kapineti. Ko e Kakai na'e hala ke 'oange 'e he liliu fo'ou 'a e mafai kenau fai tu'utu'uni ki ha me'a 'e taha. Ko e fanga ki'i mokimoki'ime'a na'a tau liliu 'oku toe mama'o ange 'a e fonua ia mei Temokalati. Ko hono mo'oni 'o e Tohi Fokotu'u Ta'efalala'anga ko 'eni, ko e Talateu ke kei hokohoko atu 'a e Fale Alea he tau lau fakafinematu'a ke fakakakato 'aki 'a e to'u Fale Alea 2012.

Ko e tonounou na'e fakahoko 'aki 'etau liliu fakapolitikale, ko e 'imisi totonu ia 'o e vaivai faka'atamai moe fakakaukau. Pea ko hono mo'oni 'oku 'ikai ma'u 'e he'etau kau taki ngaue fakapolitikale 'a e 'ilo ke tataki 'aki mo fakahoko 'a hono liliu 'o e founga pule 'o fakatatau mo e faka'amu 'a e kakai 'o e fonua. Pea ka 'ikai ke tau loto lahi ke fakahoko 'a e liliu tangata koia 'o fakatatau ki he taimi, tukunga moe  fiema'u 'a e fonua, ko e koto kula noa 'e tau lau liliu. Ka ko hono pango ka tau kei fakatolonga 'a e vaivai faka-fakakaukau ko 'eni 'e iku ki ha mole 'a Tonga mei hono tukufakaholo tupu'a ko e fonua pea pule'anga tau'ataina.

'Oku 'ikai fai ha lave heni ki he tili 'oku lolotonga fakahoko 'e he Fale Alea ki he pa'anga 'a e fonua, lolotonga 'oku 'ikai ha pa'anga ngaue ki he fakahoko fatongia 'a e ngaahi potungaue 'a e Pule'anga ki he kakai.

Faka'apa'apa atu,

'Inoke Fotu Hu'akau

<inoke [at] 2000fm [dot] com>