'Etita,

'OKU ou tomu'a fakamalo atu Katalin Baranyi 'i ho'o fie kau mai he fakalanga talanoa na'a ku kamata atu tu'unga he ongoongo koia ne mau ongona 'a e 'amanaki ke tapuni 'a e 'ofisi Talafekau Lahi 'o Tonga 'i Uelingatoni. Ka na'e nofo 'a ho'o tokanga 'i he'eku fokotu'u fakakaukau atu ki he Palemia fekau'aki mo e 'Ofisi koia 'i Lonitoni.

'Oku ou toe fakamalo atu foki 'i ho'o fakaikiiki mai mo fakavikiviki'i 'a e ngaahi tokoni 'a e 'Iunioni 'a e Ngaahi Fonua 'Iulope (EU) ki he ngaahi fonua Pasifiki 'o kau ai 'a Tonga. Pehee foki 'a e ngaahi polokalama 'a e ngaahi Pule'anga Fakatahataha (UN) 'a ia 'oku kau ai 'a e Ngaahi Kaveinga Fakalakalaka Koula 'o e Mileniume (Millenium Development Goal). 'Oku mahino kiate au 'oku nofo ho'o fakamamafa ke 'i ai ha taha Tonga tonu ke kau atu ki he ngaahi alealea mo e ngaahi Kautaha Fakavaha'apule'anga ni ke makatu'unga ai hano fakatafe mai ha ngaahi lelei fakapa'anga ki hotau fonua.

Katalin, he 'ikai ke u toe lave lahi ki he ngaahi ngaue 'oku malava ke fakahoko mei he ngaahi 'ofisi Talafekaulahi 'o Tonga he ngaahi fonua, telia na'a afuhia ai 'a e ngaahi faifatongia lelei 'oku fakahoko 'e he ngaahi sino fakahoko fakahoko fatongia. Ka te u lave si'i atu pe ki ha kaveinga 'e 2 he'ilo na'a hoko ia ko ha maama huluhulu ki he talanoa 'oku ta fakahoko ni.

1. 'Oku ou kau fakataha mo koe he koloa'ia he ngaahi tapuaki fakapa'anga mo e ngaahi monu'ia kehe kuo tafe mai mei he ngaahi fonua 'Iulope pea pehee ki he EU. Ka 'oku ou faka'amu pe keke mea'i Katalin, kuo hanga 'ehe ngaahi fonua ia ko eni kau ai 'a e EU 'o fakafaingofua'i 'etau fengaue'aki 'aki hano fokotu'u 'o ha ngaahi 'ofisi 'o kau ai 'a e 'Ofisi Fakafeitu'u 'i Suva, Fisi. 'Oku lolotonga fononga 'a Tonga 'i he tokoni Pa'anga Langa Fakalakalaka hono 10 'a e EU (10th European Development Fund). 'Oku 'I ai hotau 'ofisi fakafeitu'u 'i Geneva kene fakahoko fatongia ki he WTO. 'Oku 'I ai hotau 'ofisi 'Amipasitoa 'i New York, 'oku ne tokanga atu ki he ngaahi kaveinga 'a e UN kau ai 'a e MDG, neongo ko e konga lahi 'o e MDG 'a Tonga 'oku fengaue'aki pe ia mo e ngaahi 'ofisi 'o e UN 'i Fisi, 'a ia 'oku fonu ai 'etau kau mataotao he ako. Ko e konga lahi taha hono alelea'i 'o e ngaahi tokoni pehe ni ia 'oku fakahoko pe mei Tonga ki he 'ofisi fakafeitu'u koia kuou lave kiai 'i 'olunga. 'I he taimi tatau ne kei hange pe ha mosimosi ia 'a e folau 'a e kau 'Ofisiale (Delegations) mei Tonga ki Fisi pe ko Brussels, Geneva, Loma pea mo e ngaahi fonua lahi ke kau atu ki ha ngaahi fakataha fekau'aki mo e ngaahi kaveinga 'a e EU mo e ngaahi kautaha fakapa'anga lalahi pehe ni. 'E matu'aki tokoni lahi kiate koe kapau teke lava atu ki he Fale Pa'anga 'o kole ki he Sekelitali Pa'anga kene 'oatu 'a e lahi mo e fakaikiiki 'o e fakamole ki he fefolau'aki ki he ngaahi me'a pehe ni. He ko e tavi 'o e kau taki ke 'oua na'a nau kilofi ha folau mama'o pehe ni ka 'oku fakapa'anga mei muli…'ouaaaaaaaaaa, kovi 'eku loi.

2. Ko e fokotu'u koia na'a ku 'oatu ke tapuni 'a e ngaahi 'ofisi 'o kau ai 'a Lonitoni ko e fekumi ki ha founga 'e fakahaofi ai ha seniti 'aki hano fakasi'isi'i 'a e fakamole (cost-saving strategy). Molekemama'o ha'aku fakata'e'aonga'i 'a e kau fakahoko fatongia. 'I he tu'unga lolotonga 'oku 'I ai 'etau 'Ekonomika, ko e seniti 'e taha kotoa pe 'oku lau (every one cent is count), 'a ia ko e hu ki tu'a 'a e seniti 'e taha 'oku ongo kovi pea ka humai ha seniti 'e taha 'oku ongoongo lelei ia ki he langa faka'ekonomika 'oku kaveinga 'aki 'e he 'Eiki Palemia mo e Pule'anga. 'I he'ene pehee, kuopau ke tau fekumi ki ha founga 'e malava ai ke tau fakahaofi ai 'a e seniti 'e taha 'aki hano siofi fakalelei (assess and streamline) 'o e ngaahi ngaue mo e fatongia 'o e Pule'anga. He 'ikai ke tau sio pe ki he kafo ka tau tuku pe ke tokoto 'ikai fai ha tokoni kiai. He 'ikai ke tau kei nofo ai pe 'o tali ke tu'utu'u e kau ngaue fakapule'anga mo tuku pe kakai e fonua kenau faingata'a'ia he mamafa 'a e totongi 'o e koloa mo e ngaahi ngaue, ka tau kei fakatafe pe pa'anga ki hotau ngaahi 'ofisi Talafekau Lahi 'i Muli ke kei hokohoko atu pe 'enau fakahoko fatongia. 'Ikai. Kuopau ke fakahoko 'e he Pule'anga ha tu'utu'uni fakapotopoto ke hakeaki'i hono kakai. Ka tapuni 'a e ngaahi 'ofisi ni, 'e mole ai ha mo'ui? 'Ikai. Ka 'oka tapuni 'a e falemahaki Vaiola ko e 'ikai ha kau Toketa mo ha kau ngaue taukei ke fakahoko e ngaue, pea 'oku mahino 'e 'ikai ha toe polokalama kehe 'a e ngaahi letio ka ko e tala popoaki fakamamahi 'ata'ataa pe.

Koia ai Katalin, 'oku ou tui ta'etoeveiveiua 'e malava ke fakahaofi 'e he Pule'anga ha ngaahi seniti 'e taha (one cent) lahi faufaua ke tokoni ki hano langa hake 'o e tu'unga faka'ekonomika 'o hota fonua 'ofa'anga 'i ha tu'utu'uni fakapotopoto tenau fakahoko he kaveinga ni. 'Oua teke fu'u hoha'a koe 'oka 'ikai fakafofonga'i 'a Tonga 'i he ngaahi fakataha kuo 'ohake. He 'oku tatau ai pe ia pe tetau 'I ai pe 'ikai, 'oku kei hokohoko lelei pe 'a e ngaahi va fengaue'aki ia mo e EU mo e ngaahi kautaha fakapa'anga 'o fakafou mai he Va'a Palani 'a e Pule'anga 'a ia 'oku 'i he malumalu 'o e Potungaue Pa'anga pea pehee foki ki he Potungaue Foreign Affairs. Pea kapau ko ha fakataha 'oku matu'aki mahu'inga ke fakafofonga'i 'a Tonga, pea toki vakai atu pe ha taha he kau tangata Tonga 'oku nau 'akapulu 'i 'Iulope ke lava atu 'o fakafofonga he 'oku taku ko e kau 'Amipasitoa Mo'oni kinautolu 'a Tonga. Ko e ki'i motu'a 'akapulu ena ia mei he Lolo-A-Halaevalu na'a ne lava noa pe 'e ia 'o alea'i ha ngaahi tokoni fakapa'anga lahi fauafaua ke tokoni'i 'a e 'Ikale Tahi he Ipu 'a Mamani 'o e 2007. Ko e 'amipasitoa mo'oni ia, pea ko hotau mo'unga ko e Loto.

Fakamolemole atu pe Katalin kae'uma'a 'a e kau lau tohi 'i he peesi ni na'a kuo to kitu'a 'a e mafana, ka 'oku mahu'inga 'a e kaveinga 'o e talanoa.

'I he loto faka'apa'apa mo'oni,

Dr Fotu K.V. Fisi'iahi