Kamata mei he 1826, hili ‘a e tali ‘o e lotu faka-kalisitiane ke tu’u ‘i Tonga ni, ‘a e ‘asi mai ‘a e ha’a fo’ou ko’eni ‘o kehe ia meihe ngaahi ha’a tukufakaholo kimu’a. Na’e ha’u ‘a e kau faifekau misinale ko’eni mo e vekeveke ke talaki ‘a e Kosipeli ‘a Sisu Kalaisi koe’uhi ke tau tali mo tui kiai pea fakahoko koe’uhi ke tau mo’ui mei ai fakaelaumalie, ‘atamai mo e sino. Faka’ofa’ofa ‘aupito ‘a e ola lelei ‘o e fakalotu’i ‘o Tonga ni he na’e liliu lahi ai ‘a e mo’ui fakafo’ituitui ‘o e kau taki ‘o e fonua mo e kakai fakalukufua, ‘o tumutumu’aki ‘a e pule ‘a Siaosi Tupou I mo’ene fokotu’utu’u na’e makatu’unga’aki ‘a e ngaahi fakahinohino ‘a e Tohitapu. ‘Oku tau melie’ia mo ta’imalie ai ‘o a’u mai ki he ngaahi ‘ahoni, neongo ‘a e ngaahi pole mo e fili lahi fakaekakano, fakaenatula mo fakamamani lahi kuo tau fetaulaki moia.

Ko e ha’a ni ‘oku mahu’inga ‘aupito ‘aupito ke fai ha tokanga makehe kiai ‘a e kau kalisitiane kotoa koe’uhi ka fakahoko lelei’i ‘a e ui na’e fai kia kinautolu ‘ehe ‘Otua pea ‘e lava ketau ma’u ‘a e taumu’a mo e pale ‘o e mo’ui ko e mo’ui ta’engata, ‘o tau hu ai ki hevani. Kuopau kenau hoko ko e kau tauhi sipi lelei pea ‘i he taimi tatau ko e kau sevaniti mo’oni, ‘onau lava ‘o fufulu ‘a e va’e ‘ene fanga sipi pea tauhi lelei’i kinautolu faka-laumalie, ‘atamai mo e sino. ‘Oku kau heni ‘a e anga fakatokilalo, anga’ofa, feilaulau mo tukulolo kakato ‘a ‘ene mo’ui ki he Tokotaha na’ane fakatupu mo ui ia, kae ‘ikai kene mo’ui ‘afungi mo hikisia, pea mu’omu’a ma’upe hono kita ‘i he Tokotaha na’ane ui ia.

‘I he ngaahi ‘aho ni ‘oku lahi ‘a e hake mai ki Tonga ni ‘a e ngaahi ‘lotu’ fo’ou ‘oku ‘ikai tui faka-kalisitiane, ngaahi filosefia mo e ngaahi fakakaukau faka-e-onopooni (post modernism) mo fakamamani lahi ‘a ia ‘oku tefito ‘aki ‘a e pule ‘a e tangataa, ka ‘oku ‘ikai ko e ‘Otua. ‘Oku fakalilifu ‘a e mimio mo e ngaahi taki-hala’i lahi ‘o e kakai ‘ehe kau ‘faifekau’ mo e kau poupou ‘o e ngaahi lotu fo’ou ni, he ‘oku nau tuifio mai ‘i he ’enau ‘malanga’ ‘a ’enau filosefia ‘o fufuu’i fakapoto pea fakalave mai kiai ‘a e Kosipeli, pea ‘e malava ‘o hee ai ha tokolahi ‘o e kakai. Fakatu’utamaki ‘aupito he ‘oku huu fakataha mai mo e pa’anga mo e ngaahi fakatauele kehekehe faka-e-kakano. Ko e ngaahi lotu fo’ou ni na’e kamata pe ia mei ono’aho ‘o faka’ali’ali lahi mai ‘ehe kau ‘poto’ ‘o Kalisi mo Loma, pea ‘oku kei lele mai aipe ‘a e ngaahi laumalie ‘uli ni, kuo limulimua ‘aupito, ‘o ‘a’u mai ki he ngaahi ‘aho ni.

‘Oku mahu’inga leva ke mateuteu ‘aupito faka-laumalie ‘a ha’a faifekau ke fakafepaki’i ‘a e ngaahi laumalie ‘uli ‘i he lotu fo’ou ni, ‘aki ‘a e tu’u ke ma’u ‘i he ngaahi mo’oni ta’e toe ue’ia ‘o e Kosipeli, tatau pe ‘i he ‘enau lea mo e ngaue.  ‘Oku totonu leva ke tuku taha pe ‘enau tokanga mo honau ivi, ‘i he tataki ‘a e Laumalie Ma’oni’oni, ke tau’i ‘a e ngaahi laumalie ‘ulini he ‘oku ‘ikai ko e fepaki moha sino ka ko e laumalie, pea langa ‘a e sino ‘o Kalaisi ‘i mamani. ‘A ia, ke hoko ‘a e ha’a ni ko e kau tisaipale mo’oni, ‘o taha mo Sisu ‘i he taimi kotoa, ka ‘oku ‘ikai koha kau vaeua-tisaipale he ’e kaka ‘a e fili ‘i a kitautolu kotoa, pea ko e faka’ofa ‘a e fangasipi i’ he ‘enau hee mo movete pea faingofua hono poo tahataha kitautolu ‘o tamate’i.       

Faka’osi, kuo ‘osi ikuna ‘e Sisu ia ‘a e filii kotoa ‘i Kalevale, toe pe ‘eni kau faifekau mo kitautolu kotoa, ke mo’ui ia ‘ia kitautolu pea tau mo’ui ‘iate ia ‘i he taimi kotoa kae ‘oua ‘e mohomoho ‘ota ‘etau feohi mo ia he ‘e ‘ikai ke sai ha me’a ia ‘e taha tetau fai, ko e kula noa pe. ‘Oku tau lotu mo e loto ke hoko ‘a e ha’a ni ko e kau Samaletani lelei ‘i he taimi kotoa. 

Sione Tu’itupou Fotu