'Etita,

Ko e melino mo'oni pe 'a 'etau tali mo'oni 'a Sisu Kalaisi ko hotau 'Eiki mo hotau Fakamo'ui, pea tau mo'ui 'aki ia mo talangofua 'o fakahoko Hono finangalo ma'u pe, 'i he tataki kitautolu 'ehe Laumalie Ma'oni'oni.

'Oku 'I ai 'a e ongo mo'oni 'a e Tohi Tapu 'oku ou fie 'ohake 'oku fenapasi 'aupito mo e palakalafi 'i 'olunga, 'a ia ko e fakamolemole (forgiveness) mo e utu pe me'a na'ate too' (reap what you sow).   

'I he mahina ni na'e fai ai 'a hono fakamamafa'i 'o e melino 'i mamani, kau ai 'a Tonga ni. Ko e me'a lelei, taau mo fungani 'eni, he 'oku ou kau au 'i he kakai tokolahi 'oku faka'amu ke tau nofo melino ma'u pe.  Me'apango 'oku 'i ai 'a e ngaahi tefito'i me'a 'oku ne fakafe'atungia'i 'a 'etau fie nofo melino 'i Tonga ni, hange ko'eni:

 'Oku te'eki ke 'ilo'i lelei 'ehe kakai 'a e mo'oni kakato 'o e ngaahi tefito'i 'uhinga 'o e hoko 'a      e moveuveu lahi taha kuo hoko 'ihe hisitolia 'o Tonga ni 'ihe 16 Novema 2006 (16/11). Ko hono nunu'a kovi koe maumau lahi 'i loto Nuku'alofa pea tupu meia ai 'ae mole 'ae ngaahi mo'ui, pea iku ai 'o fai 'ae fu'u noo lahi 'aupito (laka 'i he 118 pa'anga Tonga) 'a e Pule'anga Tonga mei Siaina. Ko hono 'ha'aha'a' 'o e me'a ni 'oku valau tu'u lahi ai 'a e Fale Alea, ngaahi palopalema faka'ekonomika lahi, fakafa'afa'aha'i ai e kakai, talamai 'e he Pule'anga kimu'a 'oku nau mo'oni pe nautolu pea talamai 'ehe kau fakaanga 'oku nau mo'oni nautolu. Faka'ofa kitautolu 'a e tokolahi taha 'a e kakai ' oe fonua he 'oku 'ikai tetau 'ilo'i 'e kitaulou 'a e mo'oni kakato, 'osi 'eni 'a e meimei ta'u 'e valu, pea 'oku 'ikai ke totonu ke pehe he ko e Pule'anga ko e sevaniti mo fakahoko ngaue kihe lelei 'a e kakai 'o e fonua.

Ko e fokotu'u fakakaukau 'eni ke hanga 'ehe Pule'anga 'o fokotu'u ha 'Komisoni Fekumi ki  he Mo'oni' (sort of Truth Commission) he vave taha ke nau fekumi ki he mo'oni kakato 'o e 'uhinga na'e hoko ai 'a e 16/11. 'Oku 'ikai ke kau ai ha 'uhinga ke tautea hia ha taha pe ha ngaahi 'eke fakalao, ka ko e fekumi pe ki he mo'oni kakato ke tau 'ilo'i kotoa 'o tau ako mei ai ke 'oua 'e toe hoko ha me'a pehe 'i he kaha'u. He ka 'ikai, 'e malava noa pe ke toe hoko ha me'a pehee pea toe kovi ange.

Kuo 'osi 'a  e ngaahi fakatonutonu fakalao na'e fakahoko ka 'oku te'eki pe ke haa kakato mai kia kitautolu 'ae (ngaahi) mo'oni tefito.  'E malava pe ke kole tokoni mai meiha pa'anga tokoni mei muli (hange koe UNDP) ke fakapa'anga kakato pe konga 'oe fakamole. 'Oku mahu'inga 'aupito 'ae Komisoni ni ke fokotu'u he vave taha lolotonga 'oku kei mo'ui 'ae kakai tokolahi na'e kau 'ihe me'a na'e hoko.

'Oku te'eki ke fai ha fakalelei ia (reconciliation) 'ae kakai kotoa na'e kau pe uesia 'enau mo'ui 'ihe 16/11. Ko e sitepu mahu'inga 'aupito 'eni ke fakahoko moia kae ma'u ha melino 'e taimi loloa 'i Tonga ni. Na'e 'iai 'ae kakai tokolahi ia na'e 'ikai kau tonu ki he politiki 'oe taimi koia ka na'e maumau 'aupito pe vela honau fale nofo'anga pe pisinisi 'i Tonga ni. 'Oku kei levei pe honau loto 'o a'u mai kihe taimi ni he na'e/'oku uesia ai 'enau ngaahi koloa fakafamili pe tukufakaholo. 'E kaunga lelei 'aupito kihe 'enau mo'ui kenau sio pe fanongo 'oku fai ha fefakamolemole'aki mo fakatomala fakafonua 'ihe me'a na'e hokoo.

Ko e lava 'o fakahoko lelei 'ae ongo me'a 'i 'olunga 'e malava leva ke tuku ia ki mui ka tau hanga atu ke langa ha Tonga 'e limulimua ai e melino mo faka'ofo'ofa 'i he kaha'u pea 'e haa mai 'ihe'etau fekoekoe'i ke fua ha fa'ahinga kavenga pe pole fakafonua he 'oku 'i he 'etau mo'ui ae melino 'a e 'Otua, ko e pulopula lelei mo'oni.

Malo

S.Tu'itupou Fotu