'Etita,

‘Oku ou fakafeta’i ki he ‘Otua pea lau ko e faingamalie lelei ‘eni ke fakahoko atu ai ha tali ki he tukuaki’i hala mo ‘ikai hano makatu’unga ‘i he funga ‘o e fakamahamahalo mo e loto taufehi’a ke tukuhifo mo fakangali kovi’i ‘a e ‘Eiki Minisita Fefakatau’aki, Takimamata & Ngaahi Ngaue ‘a e Kakai fekau’aki mo e ngaue fakaati ko Hinavakamea mo Tunavakamea 'oku teuteu'i 'aki 'a e hu'anga ki he Uafu Ko Vuna. Na’e fakahu ‘a e tukuaki’i ko ’eni ‘e he Paati Temokalati ‘a e ‘Otuanga’ofa lolotonga ‘a ‘enau Fokotu’u ke fai ha Paloti ke fakamaloloo’i ‘a e ‘Eiki Palemia mo ‘Ene Kapineti.

Puipuitu’a

A. ‘I he kamata’anga pe ‘o e hoko ‘a e motu’a ni (Dr. Viliami Uasike Latu) koe Minisita ki he Takimamata ‘i he mahina ko Sepitema 2011, na’e ha mahino mai ‘a e lava lelei ‘a e ngaue ki hono langa ‘o e Uafu ko Vuna ma’a e ngaahi Vaka Meili pea mo e fiema’u ha ngaue ki hono teuteu mo fakamatamata lelei ‘o e Uafu ni. ‘I hoku lakanga ko e Minista ki he Takimamata, na’aku ngaue leva ‘o ‘ikai fakafalala ki he ivi fakapa’anga fakangatangata ‘o e Pule’anga ke kumi ha tokoni ‘i he funga ‘o e ‘amanaki lelei ke fakahoko ha fa’ahinga ngaue faka’a’ati ke teuteu ‘aki ‘a e hu’anga ki he Uafu. 

E. Na’aku fakatalanoa leva ki he mataotao he ngaue faka’a’ati ko Semisi Fetokai Potauaine ‘a ia ko e tangata ni ‘oku ne ma’u faka’ilonga Tipiloma NADT, BAS (Hons.) he mala’e ‘o e ‘Akiteki pea toe MA (Hons.) he mala’e tatau mei he ‘Univesiti ‘o ‘Aokalani ‘i Nu’usila. Na’e ne lolotonga ‘i Tonga ni ‘o fakahoko ‘a e ngaue faka konisaluteni (consultancy) ma’ae Potungaue Fonua mo e ‘Atakai. Na’a ku kole ai kene Tisaini ‘a e ngaue ko’eni kae kumi ‘e he Potungaue ha kau siponisoa kenau fakapa’anga. 

Na’e makatu’unga ‘eku fili ‘a e tokotaha ni ‘i he ‘uhinga koia na’a ne ma’u ‘a e pale ‘iloa ko e Commonwealth Connections International Arts Residencies ‘i he 2009 pea na’e fakaafe’i ia ‘e he ‘Univesiti ‘o Cambridge ‘i Pilitania ‘i he ta’u 2010 kene fakahoko ai ‘a e ngaahi faka’ali’ali ki he’ene ngaahi ngaue faka’a’ati mo e tufunga tongiukamea. Na’e loto lelei ‘a e tokotaha ni ‘i he funga ‘o e ‘ofa fonua pea kau mai ki ai mo e mataotao ‘i ho tau Angafakafonua ko Palofesa Dr. ‘Okusitino Mahina ‘a ia na’a ne lolotonga ‘i Tonga ni ke fakahoko ‘a e ngaue tokoni ki he tafa’aki ‘o e Angafakafonua ‘i hono liviu (Review) ‘a e Lao Takimamata ‘a e Pule’anga. Na’e tokoni ‘a Palofesa Dr. Mahina ki hono fale’i ‘a e poloseki ko’eni mei he tafa’aki hotau Angafakafonua.

F. Na’e fakahoko leva ‘a e fakatalanoa ki he ngaahi kautaha tenau ala lava ke siponisoa ‘a e ngaue ko’eni ‘o kau ki ai ‘a e Digicel, CCECC, pea mo e Kautaha Fetu’utaki ‘a Tonga TCC. Na’e fe’unga katoa ‘a hono ‘esitimeti ‘o e poloseki ko’eni mo e pa’anga Tonga ‘e tahakilu (TOP 100,000). Na’e loto lelei ‘a e kautaha CCECC (China Civil Engineering and Construction Corporation kenau fua ‘a e peseti ‘e 50 (50%) ‘o makatu’unga ‘i he’enau tui mo poupou ‘i he’enau taukei koe ngaue lelei ‘eni ‘oku totonu ke fakahoko pea nau fale’i koe ngaahi poloseki langa lalahi ‘oku natula pe ke ‘i ai mo hono ngaue faka’a’ati hange koia ‘oku ngaue’aki ‘i he ngaahi fonua muli. Na’e fakahoko mo e fakataha mo e kautaha Digicel pea na’e ‘ikai kenau fu’u poupou kakato ki he poloseki ko’eni. Kaikehe na’e tali ‘a e kole mo e fakakaukau ko’eni ‘e he Kautaha Fetu’utaki ‘a Tonga (TCC) kenau fakapa’anga ‘a e peseti ‘e 50 (50%) ‘o e poloseki ko’eni.

H. Na’e ‘i ai ‘a e ‘uhinga na’e tali ai ‘a e fakakaukau ko’eni ‘e he TCC mo ‘enau faka’amu ke fakahoko ha Aleapau mo e Potungaue Takimamata kenau ngaue ‘aonga ‘aki ‘a e ‘elia ‘i he feitu’u ni ke fakahoko ai ‘enau ngaahi tu’uaki mo ha ngaahi fiema’u kehe pe. Ne fakahoko leva ki he Kapineti ‘a e fakakaukau ko’eni ‘o poupou kiai ‘a e Hou’eiki Kapineti kae toe fai ha ngaue ki he Aleapau pe fakapapau’i pe koe fe ‘a e sino mo e Potungaue tenau pule’i mo tokanga’i ‘a e Uafu he ‘oku lahi ‘a e fekau’aki ‘i he lao.

Ko e founga angamaheni pe ia ke fale’i ‘e he Fakahinohino Lao ‘a e Pule’anga ‘a e ngaahi Aleapau ‘a e Pule’anga ‘i he taimi ‘e fiema’u ai ka ‘oku fiema’u pe ‘a e fale’i ko’eni ke tokoni ki he fakahoko tu’utu’uni ka ‘oku ‘ikai koe aofangatuku. Na’e toe fakahoko pe foki ‘a e fakataha ia ‘a e ‘Eiki Minisita Takimamata pea mo e TCC pehe ki he ‘Eiki Minista Ki he Ngaahi Pisinisi ‘a e Pule’anga fekau’aki mo ’enau fokotu’utu’u mo e fakakaukau ki he aleapau ko’eni.

I. Na’e totongi fakahangatonu ‘e he kautaha CCECC ki he kautaha mataotao he tufunga ukamea ko e Necklen Engineering ‘i ‘Aokalani Nu’usila ‘a e pa’anga ‘e 50,000 Tonga ke fakahoko’aki hono kasa mo fokotu’u ‘o e ngaue ni. Na’e ha he tukuaki’i na’e fakahoko ‘oku fu’u mamafa ‘eni he ko e mahu’inga (quality) ‘o e ukamea ‘oku ‘ikai sai pea ‘ume’umea. ‘Oku ha mahino heni ‘a e fakahoko ta’e fai hano faka’eke’eke pe ha ‘ilo fe’unga ki he poloseki ko’eni ‘o kau ai ‘a e ngaahi me’a fakatekinikale.

Ko e kautaha na’a nau fakahoko ‘a e ngaue ni koe kautaha polofesinale he ngaue ‘aki e ukamea pea koe kalasi ukamea ‘oku ngaue’aki ki he ngaue ni koe corten steel ‘a ia koe fa’ahinga sitila ‘aloi (steel alloy) fakamuimui taha ia ‘i he fakatotolo fakasaienisi ‘oku ne lava ‘o matu’uaki ‘a e ha’aha’a ‘o natula ‘o kau ai ‘a e ‘oseni. ‘Oku ‘ikai ke ‘ume’umea ka ko hono lanu ‘oku feliuliuaki ‘o ma’u ai pe hono faka’ofo’ofa faka natula pea kapau ‘e fai ha ofi ki he ukamea ko’eni ‘e toki ‘ilo ai ‘oku ‘ikai koha ‘ume’umea pe popo ka koe efu ‘oku lanu’aki. ‘E malava ke tau kumi pe Kukolo’i (google) he ‘initaneti ‘o ma’u kakato ai ‘a e fakamatala ki he Corten Steel.

‘Ikai ngata ai ka koe founga kasa na’e ngaue’aki na’e makehe (specialized/special welding) kene matu’uaki ‘a e ‘atakai fakataha mo e kemikale (Special Steel Chemicals) pea koe kautaha pe ’eni ‘e taha na’e ma’ama’a taha ‘enau totongi ki he ngaue ni ‘i toenga ‘o e kautaha ‘e 4 na’e fai kiai ‘a e fekumi. Ko e ngaahi mahu’inga (quotations) na’e ma’u mei he ngaahi kautaha kehe na’e nofo atu ‘enau totongi he laumano lahi ki he kilu ‘i he pa’anga Nu’usila.

K. Na’e totongi leva ‘e he TCC fakahangatonu ki he kakai na’a nau fakahoko ‘a e ngaue ni ‘o kau ai ‘a e tokotaha ‘Atisi na’a ne tisaini ‘a e ngaue ni (Semisi Fetokai Potauaine) pehe ki he fale’i (Palofesa Dr. ‘Okusitino Mahina) ‘o kau ai ‘a e ngaahi fakamole angamaheni ki he fa’ahinga poloseki ko’eni hange ko hono uta mai e ongo ukamea mei Nu’usila ‘e he kautaha Pacific Forum Line (PFL), totongi ki hono fokotu’u, totongi folau mo e ngaahi fakamole natula tatau. 

L. ‘Oku fie fakamahino ‘i he tali ni na’e ‘ikai ha kaunga ‘a e Potungaue Takimamata pe ko e Minisita ki ha totongi pe na’e totongi ha pa’anga ki he Potungaue pe ko e Minista. Na’e fakahoko pe ‘a e ngaahi totongi pa’anga fakahangatonu mei he ongo siponisoa CCECC mo e TCC ki he ngaahi kautaha mo e kakai ne nau kaungatonu ki he ngaue ni. Na’e fakahoko foki ‘a e fale’i mei he Fale Pa’anga koe founga pe ia ke fakahoko’aki ‘o ‘ikai toe veiveiua ‘ene ma’a mo ‘ata ki tu’a ‘a e founga ne fakahoko’aki.

M. Na’e fakahoko foki ‘a e totongi ‘a e TCC ‘o makatu’unga ‘i he femahino’aki ‘a e Pule Le’ole’o Mr. Rizvi Jurangpathy mo e Potungaue Takimamata pehe ki he Potungaue Ngaahi Pisinisi ‘a e Pule’anga (Public Enterprises) mo ‘enau Minista Hon. William Clive Edwards ‘a ia ‘oku malumalu ai ‘a e TCC ‘e toe fakahoko hano siofi ‘o e Aleapau ke ‘oange ma’ae TCC ‘a e ngaahi totonu moe faingamalie kenau tu’uaki he feitu’u ni kae ‘oua leva kuo kakato ‘a e ngaue ‘a e Pule’anga ki he Uafu. ‘Ikai ngata ai ka koe TCC pe na’a ne tali lelei ‘a e fakakaukau ko’eni he na’e ‘ikai tali ‘a e fakakaukau ni ‘e he Digicel. Na’e mahino ‘i he femahino’aki ko’eni ko e TCC ko e kautaha pe ia ‘a e Pule’anga pea ‘oku ne poupou ki he ngaahi langa ngaue ‘a e Pule’anga. 

N. Na’e ‘ikai ha talangata’a ‘e taha ‘a e ‘Eiki Minisita Takimamata ki he tu’utu’uni ‘a e Kapineti he na’e mahino ‘oku lolotonga fakahoko ‘a e ngaue ki he Aleapau ko’eni pea ‘oku kei hokohoko lelei atu pe ‘a e ngaue ‘a e ‘Eiki Minista Fonua, Minista ki he Ngaahi Pisinisi ‘a e Pule’anga (Public Enterprises) pehe ki he ‘Eiki Minisita Fefakatau’aki, Takimamata & Ngaahi Ngaue ‘a e Kakai ki he aofangatuku ‘a e ngaue ki he Uafu kimu’a pea toki faka’osi ‘a e Aleapau  mo e femahino’aki mo e TCC. 

Na’e fakahoko mai foki mei he Fakafofonga Fika 4 Tongatapu (‘Isileli Pulu) ‘a e Tohi Fehu’i Faka Falealea ‘i he ‘aho 23 ‘o Siulai 2012 fekau’aki mo e ngaue ni pea na’e fakamahino atu mei he CEO ‘a e Potungaue (Tatafu Moeaki) ‘i he’ene tohi ‘i he ‘aho 31 ‘o Siulai ai pe ‘oku te’eki lava kakato ‘a e ngaue kuo tu’utu’uni ‘e he Kapineti ki he me’a ni.

Tali ki he fehu’i ‘e ua ne tuku mai he tukuaki’i

• Na’e ‘ikai ‘aupito ha talangata’a ki he Kapineti hange ‘oku ha atu he konga H. mo e N. he ‘oku feinga ‘a e tukuaki’i ko’eni ke ‘ata atu ‘oku ‘i ai ha vā ‘i he Hou’eiki Minista moha moveuveu lolotonga ia koe Uafu ‘oku ‘osi mahino pe ia ‘oku ‘i ai ‘a e ngaahi Potungaue ‘a e Pule’anga ‘oku nau kaunga tonu kiai pea koe taumu’a ngaue ‘a e Pule’anga ‘oku kau fakataha ki ai ‘a e ngaahi Potungaue katoa mo ‘ene ngaahi Poate kau kiai ‘a e TCC mo e Poate ‘a e Ngaahi Taulanga (Ports Authority) ke teke ‘a e ngaahi ngaue fakalakalaka ‘e lelei ki he fonua fakalukufua.

Na’e toe ha mahino atu pe ‘i he tali ‘a e CEO ‘a e Potungaue Fefakatau’aki, Takimamata & Ngaahi Ngaue ‘a e Kakai ki he tohi fehu’i ‘a e Fakafofonga Fika 4 Tongatapu ‘i he ‘aho 31 ‘o Siulai 2012. ‘Ikai ngata ai ka na’e ‘ikai ‘aupito ke fakamole ‘e he Pule’anga ha peni ‘e taha ki he ngaue ko’eni ka koe kole tokoni pe mo e siponisoa na’e fakahoko ‘e he ‘Eiki Minista Takimamata. 

‘Oku te’eki ke fakamo’oni ‘a e Potungaue ‘i ha Aleapau mo e TCC he ‘oku te’eki maau kakato ‘a e ngaue ‘a e ngaahi kupu fekau’aki ‘o fakatatau ki he ‘amanaki ‘a e Pule’anga mo e Tu’utu’uni ‘a e Lao.

• Hange koia ‘oku ha atu ‘i he konga F. na’e ‘osi fakahoko ‘a e talanoa mo e Digicel ‘a ia koe hoa fe’au’ahi ia ‘o e TCC ‘i Tonga ni pea na’e ‘ikai kenau fu’u mafana ki heni. Ko e talanoa tatau na’e fakahoko ki he TCC pea nau tali ‘i he’enau poupou ki he langa ngaue ‘a e pule’anga ‘ikai ngata ai ka ko ‘enau poupou mo sai’ia (appreciate) ‘a e ngaue faka’a’ati mo feinga ke hakeaki’i ‘i he fonua ni. 

Na’e ‘ikai fakahoko hano fufuu ‘a e ngaue ni ‘o hange koe tukuaki’i hala mo fakalotokovi na’e fakahoko.

Ola ‘o e Poloseki ni

Ko e ngaue ni foki koe konga ia ‘o e Visone ‘a e Potungaue Takimamata ke tokangaekina makehe ‘a hotau Anga Fakafonua ‘i hono fakakaukau’i ‘a e sekitoa Takimamata ‘i he fonua ni. Ko ia ai ko e poloseki ‘i he Uafu Vuna (Hinavakamea & Tunavakamea) ko e poloseki ‘uluaki ‘o e ngaahi poloseki ‘oku hanganaki mai ki he kaha’u pea ‘oku ui ia ‘e he Potungaue ko e Tonga National Public Arts Program pe ko e Polokalama Fakafonua ki hono Faka’ai’ai ‘a e ‘A’ati. Ko e konga hono ua ko hono ‘omai ‘a e ngaue na’e fakahoko ‘e Filipe Tohi ko e taha ‘etau kau ‘Atisi ‘iloa ‘i mamani ke faka’ali’ali mo teuteu’aki ‘a e Hala Taufa’ahau pea koe ngaue ko’eni ne faka’ali’ali ia ‘i he Hotele ‘iloa ko e Langham ‘i he Hala Karangahape (K Road) ‘i ‘Akolani lolotonga ‘a e Fe’auhi ‘Akapulu Ipu ‘a Mamani ‘o e 2011.

Na’e ‘i Tonga ni foki lolotonga ‘a hono faka’osi’osi ‘o e poloseki ni ‘a e Kulupu mei Nu’usila ko e kau ‘Atisi  ‘iloa taha ‘eni ‘a Nu’usila na’a nau folau mai ‘i he kulupu ‘a’ahi mei Nu’usila na’e ui koe Kermadecs Artists pea na’a nau fakavikiviki’i fakataha mo e Haikomisiona Nu’usila he taimi koia Dr. Jonathan Austin lolotonga ‘a ‘enau faka’ali’ali ‘i Nuku’alofa ‘a e lelei ‘o e poloseki ni mo e kamata ke toe fakamamafa’i ‘e Tonga ni ‘a e mahu’inga honau tukufakaholo mo e ngaue faka’a’ati ki he hako tupu ‘o e fonua.

Na’e toe lava foki mo hono fa’u ‘o e Kataloka (catalog) pe tohi ki hono fakamatala’i ‘a e mahu’inga ‘o e ngaue ni ‘oku ‘iloa ko e Hinavakamea mo Tunavakamea Ko e Tufunga Tongiukamea: Fakafelavai ‘a e Fakahoko Mo e Fakamavahe. Ko e tohi pe kataloka ko’eni ‘oku fakatou hiki pe he lea faka Pilitania mo faka Tonga pea ‘oku ne fakamatala’i lelei ‘a e mahu’inga ‘o e ngaue ni pea na’e ‘Etita’i ‘a e ngaue ni ‘e Palofesa Dr. ‘Okusition Mahina mo ha kau sikola (scholars) kehe. Na’e fakahoko hono hifoaki (Launch) ‘a e tohi ni ‘i he ‘aho 22 ‘o Sune 2012 pea ‘e tufa ‘a ngaahi tatau ‘o e tohi ni ki he Hou’eiki Fakaafe tenau me’a mai ‘i ‘aho ‘e huufi ai ‘a e Uafu Vuna.

Aofangatuku

‘Oku fakame’apango’ia ‘a e tali ni ‘i he tukuaki’i hala mo ‘ikai hano makatu’unga ko’eni pea ‘oku mahino lelei pe ia na’e taumu’a ki he ‘Asenita ‘a e Paati ‘Otumotu Anga’ofa ke tukuhifo ‘a e ‘Eiki Palemia mo ‘Ene Kapineti. Na’a nau kumi ai ha ‘uhinga ‘oku ‘ikai mo’oni ke fakangalikovi’i ‘a e ‘Eiki Minisita Takimamata ‘i hono fatongia pea mo kumi ha ‘uhinga ke ngali malohi ai ‘a ‘enau Fokotu’u ke Fakamalolo’i ‘a e ‘Eiki Palemia mo ‘Ene Kapineti.

‘Oku ‘i ai ‘a e fakatauange ‘e tokoni atu ‘a e tali ni ke fakatonutonu ‘a e tukuaki’i na’e taumu’a ke fakangalikovi’i ‘a e ngaahi langa fakalakalaka kuo feinga ‘a e Pule’anga ke fakahoko. 

Hon. Dr. Viliami Uasike Latu

Minisita Fefakatau’aki, Takimamata & Ngaahi Ngaue ‘a e Kakai