Takimamata te ne fakangaue'i 'a e fonua [1]
Tuesday, July 13, 2010 - 16:26. Updated on Monday, September 9, 2013 - 18:40.
'Etita,
KO E tupu faka'ekonomika 'o ha fonua, 'oku pau ke oo fakataha pea mo e tokolahi 'o e kakai 'o e fonua koia. 'O hange koeni, 'oku lahi ange 'a e tupu faka'ekonomika 'a Fisi mo Ha'amoa 'i Tonga ni, he 'oku mahino 'a e tokolahi ange hona kakai. Pea ka tau'unu'unu atu ki Nu'usila, Papua Niukini pea mo 'Esia, 'a e ngaahi Fonua 'oku laui miliona hono kakai, 'oku mahino 'aupito 'a e fakautuutu ange mo e tupulekina 'a e tu'unga fakaekonomika 'o e ngaahi fonua koeni.
Ko hono 'uhinga, ko e tokolahi ange 'o e kakai 'o ha fonua, ko e lahi ange ia 'o e ngaahi fiema'u (needs/wants) ke feau. Pea 'oku hanga leva 'e he ngaahi fiema'u koeni 'o lalanga 'a e ngaahi faingamalie ngaue'anga tu'uma'u kehekehe, ke solova'aki hono feau 'oe ngaahi fiema'u koeni.
'A ia ko e tokolahi ange 'a e kakai 'o ha fonua, ko e lahiange ia 'enau fiema'u, pea ko e lahiange ia 'oe ngaahi faingamalie ngaue tu'uma'u'oku fiema'u ke fakahoko, ke feau'aki'ae ngaahi fiema'u koeni.
Ko e me'a eni 'oku ui ko e tupu faka'ekonomika 'o ha fonua, ha Fonua 'oku nau mo'umo'ua 'i hono lalanga 'a e ngaahi faingamalie ngaue'anga tu'uma'u koeni, ke solova'aki hono feau 'o 'enau ngaahi fiema'u hono kotoa.
Ko e me'a 'oku ngali kehe, 'oku 'I ai 'a e fanga ki'i motu iiki ia 'oku si'isi'i ange hono 'elia pea toe tokosi'i ange hono kakai 'i Tonga ni, ka 'oku ma'olunga ange 'enau tupu faka'ekonomika'i Tonga ni hange ko e Cook Islands.
Ko e formula koia 'oku nau ngaue'aki ko e Takimamata. 'A ia, 'oku nau faka'ai'ai 'a e kakai mei muli ke huu ange 'o nofo fakataimi 'i honau fonua,' one hiki'i leva ki 'olunga 'a e tokolahi 'o e kakai 'i honau fonua, pea 'i he taimi tatau 'oku hiki ai pe ki 'olunga mo e lahi 'o 'enau ngaahi fiema'u 'o ne lalanga ai ke toe lahi ange'ae ngaahi faingamalie ngaue'anga tu'uma'u 'i he fonua, ke feau'ae ngaahi fiema'u koeni.
Oku ou lave'i pe, 'oku 'I ai foki 'a e ngaahi 'uhinga' oku fili ai 'e he Pule'anga Tonga ke tau faka'ai'ai ange 'a e huu mai 'a e kau folau'eve'eva 'i he ngaahi meili sitima, koe'uhi ko e fakangatangata 'o 'etau resources, pea mo fakasi'isi'i ange mo e waste. Ka ko e ngaahi fo'i formula fakasenituli 20 eni
.
Ko e founga Investment 'o e senituli 21, 'oku ne malava 'aupito pe 'e ia ke ne fokotu'u ha fa'ahinga me'a pe 'i ha fa'ahinga feitu'u pe 'i he tapa 'o e kolope. Pea ko e founga Waste Management 'o e senituli 21, 'oku malava ke recycle 'a e veve kotoa pe 'o toe ngaue'aki.
Koia ai 'oku ou tui, 'oku sai pe 'a e huu mai 'a e kau folau 'eve'eva 'i he meili sitima, ka'e taimi nounou 'aupito 'enau nofo'i hotau fonua.
Ka'e lelei 'aupito ange 'enau folau vakapuna mai, he 'oku mahino 'e fuoloa ange 'a e taimi te nau nofo ai 'o lava ha ngaahi 'aho pe laka hake ha uike 'enau nofo 'i Tonga ni. Pea ko e founga eni 'e malava ai ke lalanga ai ha ngaahi faingamalie ngaue'anga tu'uma'u, ke ne feau 'a e ngaahi fiema'u 'o e fu'u kakai tokolahi koeni.
Pea ka toki hoko eni, pea ko 'ene toki lava ia ke tau talanoa'i he kaveinga koia ko e tupu fakaekonomika 'a hotau ki'i fonua ni. Te u toki hoko atu!
Paula Kava
paul [dot] kava [at] gmail [dot] com">paul [dot] kava [at] gmail [dot] com [2]