'Etita,

KO E tupu faka'ekonomika 'o ha fonua, 'oku pau ke oo fakataha pea mo e tokolahi 'o e kakai 'o e fonua koia. 'O hange koeni, 'oku lahi ange 'a e tupu faka'ekonomika 'a Fisi mo Ha'amoa 'i Tonga ni, he 'oku mahino 'a e tokolahi ange hona kakai. Pea ka tau'unu'unu atu ki Nu'usila, Papua Niukini pea mo 'Esia, 'a e ngaahi Fonua 'oku laui miliona hono kakai, 'oku mahino 'aupito 'a e fakautuutu ange mo e tupulekina 'a e tu'unga fakaekonomika 'o e ngaahi fonua koeni.

Ko hono 'uhinga, ko e tokolahi ange 'o e kakai 'o ha fonua, ko e lahi ange ia 'o e ngaahi fiema'u (needs/wants) ke feau. Pea 'oku hanga leva 'e he ngaahi fiema'u koeni 'o lalanga 'a e ngaahi faingamalie ngaue'anga tu'uma'u kehekehe, ke solova'aki hono feau 'oe ngaahi fiema'u koeni.

'A ia ko e tokolahi ange 'a e kakai 'o ha fonua, ko e lahiange ia 'enau fiema'u, pea ko e lahiange ia 'oe ngaahi faingamalie ngaue tu'uma'u'oku fiema'u ke fakahoko, ke feau'aki'ae ngaahi fiema'u koeni.

Ko e me'a eni 'oku ui ko e tupu faka'ekonomika 'o ha fonua, ha Fonua 'oku nau mo'umo'ua 'i hono lalanga 'a e ngaahi faingamalie ngaue'anga tu'uma'u koeni, ke solova'aki hono feau 'o 'enau ngaahi fiema'u hono kotoa.

Ko e me'a 'oku ngali kehe, 'oku 'I ai 'a e fanga ki'i motu iiki ia 'oku si'isi'i ange hono 'elia pea toe tokosi'i ange hono kakai 'i Tonga ni, ka 'oku ma'olunga ange 'enau tupu faka'ekonomika'i Tonga ni – hange ko e Cook Islands.

Ko e formula koia 'oku nau ngaue'aki ko e Takimamata. 'A ia, 'oku nau faka'ai'ai 'a e kakai mei muli ke huu ange 'o nofo fakataimi 'i honau fonua,' one hiki'i leva ki 'olunga 'a e tokolahi 'o e kakai 'i honau fonua, pea 'i he taimi tatau 'oku hiki ai pe ki 'olunga mo e lahi 'o 'enau ngaahi fiema'u – 'o ne lalanga ai ke toe lahi ange'ae ngaahi faingamalie ngaue'anga tu'uma'u 'i he fonua, ke feau'ae ngaahi fiema'u koeni.

‘Oku ou lave'i pe, 'oku 'I ai foki 'a e ngaahi 'uhinga' oku fili ai 'e he Pule'anga Tonga ke tau faka'ai'ai ange 'a e huu mai 'a e kau folau'eve'eva 'i he ngaahi meili sitima, koe'uhi ko e fakangatangata 'o 'etau resources, pea mo fakasi'isi'i ange mo e waste. Ka ko e ngaahi fo'i formula fakasenituli 20 eni
.
Ko e founga Investment 'o e senituli 21, 'oku ne malava 'aupito pe 'e ia ke ne fokotu'u ha fa'ahinga me'a pe 'i ha fa'ahinga feitu'u pe 'i he tapa 'o e kolope. Pea ko e founga Waste Management 'o e senituli 21, 'oku malava ke recycle 'a e veve kotoa pe 'o toe ngaue'aki.

Koia ai 'oku ou tui, 'oku sai pe 'a e huu mai 'a e kau folau 'eve'eva 'i he meili sitima, ka'e taimi nounou 'aupito 'enau nofo'i hotau fonua.

Ka'e lelei 'aupito ange 'enau folau vakapuna mai, he 'oku mahino 'e fuoloa ange 'a e taimi te nau nofo ai – 'o lava ha ngaahi 'aho pe laka hake ha uike 'enau nofo 'i Tonga ni.
 Pea ko e founga eni 'e malava ai ke lalanga ai ha ngaahi faingamalie ngaue'anga tu'uma'u, ke ne feau 'a e ngaahi fiema'u 'o e fu'u kakai tokolahi koeni.

Pea ka toki hoko eni, pea ko 'ene toki lava ia ke tau talanoa'i he kaveinga koia ko e tupu fakaekonomika 'a hotau ki'i fonua ni. Te u toki hoko atu!

Paula Kava

paul [dot] kava [at] gmail [dot] com">paul [dot] kava [at] gmail [dot] com [2]