'Etita,

Te u pehe ko e taha eni ha fo'i fokotu'u liliu lao ta'e fakapotopoto mo'oni mo fakavalevale 'o kapau 'e tali 'e he Fale Alea mo e Pule'anga. Kapau 'e tali 'a e lao ko eni 'e lahiange 'a e ngaahi maumau mo e nunu'a kovi 'e ala hoko 'i hane 'aonga 'e ala ma'u ki he kakai mo e fonua. Ko me'a pe 'e hoko ko e pule fa'iteliha mo fakaaoao 'a e ngaahi Pangike he koloa 'a e kakai. 'Oku fokotu'u atu ke fai mu'a ha tokanga ki he ngaahi issue ko eni 'oku ha atu 'i lalo fekau'aki mo e fo'I lao ta'e fakapotopoto mo fakavalevale ko eni.

i. 'E mole 'a e kelekele tukufakaholo lahi 'o e kakai 'o e fonua tautautefito ki he kakai 'oku nau masivesivaange,'a ia ko 'enau tefito'i ma'u'anga mo'ui 'oku fakatefito pe mei he kelekele. 'Ikai ngata heni, 'e iku 'o filifili e kau tu'umalie ia he ngaahi kelekele 'oku puke 'e he ngaahi pangikee. Manatu'i ko e kelekele ko e tefito'i ma'u'anga mo'ui ia 'a e meimei peseta 'e 70 'o e kakai 'o e fonua. Ka tali 'e toe faingata'a'ia ange kakai masivesiva.

ii. 'E 'ikai ngata pe he kakai masivesivaange 'e lava ke mole 'aupito honau kelekele ka 'e kau heni mo e ngaahi tofi'a 'o e kau Nopele 'oku ngoue mo ma'u mo'ui mei ai honau ngaahi tofi'a 'a e kakai Tonga, mo e ni'ihi ko eni 'oku 'ikai ha nau 'api. Pea neongo 'e fiema'u 'e he Nopele ha taha 'oku ngoue 'i hono tofi'a ke fua e ngaahi kavenga fakafonua ni'ihi 'a e Nopele, ka 'oku tali lelei pe ia 'e he fa'ahinga ko eni. Ko e me'a mahu'inga ia 'oku ma'u e kelekele ke nau ma'u mo'ui mei ai.

iii. 'E malava ke hoko e fo'i lao ko eni kapau 'e tali ko ha me'a ke ne fakalotosi'i e kakai mei he noo pea 'e lava pe ke to lalo heni e no 'a e ngaahi pangikee pea pehe ki he tu'unga faka'ekonomika 'o e fonua. 'I he taimi 'oku tolalo pehe ni ai e tu'unga faka'ekonomika 'o e fonua, 'oku totonu ke fakakaukau'i 'e he Pule'anga ha ngaahi me'a ke ne tokoni'i mo faka'ai'ai e kakai 'o e fonua ke nau fakahoko ha naahi ngaue ke tokoni pe langalanga hake pe pukepuke 'a e tu'unga faka'ekonomika 'o e fonua mei ha'ane faka'au ke toe koviange. Ko e fo'i lao ko eni ka tali 'e lotosi'i pea manavahe 'a e kakai ia ke nau toe no ki ha ngaahi me'a ke langa hake ai hotau tu'unga faka'ekonomika, tupu mei he'enau manavahe na'a fehalaaki ha me'a kae mole ai honau kelekele pe ko ha koloa kehe.

iv. 'I he lolotonga ni 'oku tofanga 'a mamani 'i he faingata'a'ia lahi 'i he to lalo 'aupito e tu'unga faka'ekonomika 'o e ngaaahi fonua tu'umalie 'o mamani pea 'oku uesia lahiange ai e tu'unga faka'ekonomika 'o e ngaahi fonua masivesiva 'o kau ai 'a Tonga. Kapau he 'ikai fakahoko 'e he Pule'anga ha ngaahi ngaue pe fa'u ha ngaahi policy makehe ke ne faka'ai'ai ai e langa fakalakalaka faka'ekonomika 'o e fonua, 'e toe masivesiva ange kakai pea toe faka'au ke lahiange mo koviange 'a e kaiha'a moe faihia, hange ko ia 'oku lolotonga hoko pe he ngaahi 'aho ni, kuo a'u 'o fakamanamana'i mo kaiha'asi e ngaahi Pangikee. 'E hoko e lao fo'ou ke lotosi'I ai e kakai mei he'enau fai ha no ke langa hake ha me'a.

v. Ko e fo'i Lao fakavalevale ko eni 'oku fokotu'u mai, hangehange 'oku ne foaki 'e ia e mafai fakaleveleva ta'e fakapotopoto mo ta'e fakangatangata ki he ngaahi pangike ke nau fa'iteliha hono puke ha kelekele pe koloa pe 'a ha taha no 'e faingata'a'ia hono totongi ke ma'u 'e nau pa'anga kae faingata'a'i 'a e fa'ahinga ia ko eni mo honau ngaahi famili ki he ngata'anga 'o 'enau mo'ui. 'Oku 'ikai ke fakakonisitutone ke foaki 'e ha lao ha mafai fakaleveleva ki ha taha pe pangike.

vi. Ko e me'a 'oku totonu ke mahu'inga foki, ka to'o 'e ha Pangikee ha kelekele 'o ha taha 'e malava ke mole 'aupito 'eni mei he tokotaha ko ia mo hono ngaahi hako.

vii. 'Oku 'ikai totonu ke fakafaikehekehe'i 'a e tu'unga 'o e Pangikee mo ha taha kole no. 'Oku 'i ai e Risks pe ngaahi nunu'a 'e ala hoko 'oku fehangahangai ma'u pe ia mo ha Pangike pea pehe pe ki he kau noo. 'Oku na fakatou fehangahangai mo e ngaahi risks. Ko e risks lahi taha 'e ala fehangahangai mo ha Pangikee, ko e 'ikai lava 'e he taha noo 'o totongi fakafoki 'a 'ene noo. Pea kapau 'e toe foaki ha mafai fakalao 'o e Pangikee ke nau lava puke ha koloa pe kau ai e kelekele 'o fakatau atu ke fakafoki mai ai 'a e pa'anga noo, 'e filifili 'e he Pangikee 'a e kakai faingofua taha ke puke. Ka 'oku 'ikai totonu ia ke toe foaki ange ha mafai pe totonu makehe ta'efakapotopoto ke nau puke tavale ha kelekele pe koloa pe 'a ha taha noo 'oku palopalema ke ma'u ai 'enau silini. 'Oku totonu ke fakangatangata pe ki he ngaahi koloa ne fai ki ai 'a e felotoi 'i he aleapau ke malu'i'aki 'a e noo. 'Oku totonu foki ke toe mahino 'oku toe 'i ai pe moe ngaahi risks pe nunu'a 'oku fehangahangai ma'u pe mo ha taha no. Pea 'oku 'i ai e ngaahi risks te ne ala mapule'i pea 'oku 'i ai e ngaahi risks ia hange koe tolalo fakamamani lahi 'a e tu'unga faka'ekonomika 'oku hoko 'i mamani he ngaahi 'aho ni, 'oku 'ikai ha teitei kaunga 'e lava ke mapule'i eni ia 'e ha taha no hange pe koe pangikee 'o iku 'o 'ikai malava ai ke fakahoko hono fatongia totongi no ki he pangike. Ko e me'a eni ne hoko ki he kau to hina lahi 'oku nau kei mo'ua ki he Pangikee 'o a'u mai ki he 'aho ni ke fa'iteliha e kau Exporter ia kae lavelavea e kau noo ia. 'Oku 'i ai e lao fekau'aki mo hono mokisi 'e ha Pangikee ha kelekele 'o ha taha no 'a ia 'oku fakangatangata pe mokisi 'o ha 'api lesisita ki he ta'u 'e 30 pea koe 'api lisi 'e 'ata ke mokisi ki he loloa pe unexpired term 'o e lisi ko ia. 'Oku totonu ke vakai'i fakalelei pe eni na'a 'oku fe'unga pe lao lolotonga ko eni ke kei nague'aki 'e he ngaahi pangike. Kae li kihe vao 'a e lao fo'ou 'oku fokotu'u mai.

viii. 'Oku 'i ai foki moe fatongia mahu'inga 'o ha Pangike ke nau tokoni'i e kau noo 'o 'ikai ngata pe 'i hono no atu ha pa'anga, ka ke nau fakafuofua lelei mo fale'i lelei 'a 'enau kau noo ki hono ngaue totonu mo fakahoko lelei 'a e ngaahi no koe ne 'uhinga ai e noo ke a'usia e taumu'a 'o e noo pea mo fakafuofua lelei ke tukuatu 'o makatu'unga he ivi fakapa'anga 'o e tokotaha noo pea pehe ki he mahu'inga 'o e ngaahi koloa malu'i 'o e no. 'Oku tokolahi e kau no 'oku nau faingata'a'i he lolotonga ni 'i hono puke 'e he Pangike 'enau ngaahi koloa malu'i, 'o tupu eni mei he 'ikai fakafuofuoa fakapotopot mo malu'i lelei 'e he Pangike 'a e lahi 'o e no ke tali. 'I he ngaahi ta'u si'i kuo maliu atu ne tala ai 'e he pangikee ia 'e taha 'o tuku atu ha ngaahi fu'u no a'u ki he miliona, 'oku mahino pe ia 'e 'i ai e palopalamea ia hono totongi fakafoki, 'a ia 'oku fu'u ta'e fakapotopoto eni ia ki ha Pangike kene tukuatu pe tali ha no ta'e fakapotopoto hono fakaukau'i. 'I he ngaahi ta'u si'i kuo maliu atu tupu mei he fe'au'auhi 'a e ngaahi Pangikee ne fu'u fakavalevale mo ta'efakapotopoto hono tuku atu 'o e ngaahi no 'o faingata'a'ia ai e tokolahi pea foki e ni'ihi ne nau fai e ngaahi nague ta'e fakapotopoto ko eni kae puke 'ehe ngaahi Pangikee ia e 'u 'api moe koloa malu'i 'a e kakai. Ka fehalaaki 'ae Pangikee, 'e kei fu ape ia 'e he taha noo hono kanongatamaki.

ix. Kapau 'e tali e lao fo'ou ko eni 'e uesia pe kau mai ki heni ai moe kau no ne nau no kimu'a 'i hono paasi 'o e fo'i lao fo'ou ko eni kapau 'e tali? Kapau 'e palopalema 'enau totongi fakafoki, pea 'e malava pe 'e ha Pangikee ia ke puke ha'anau koloa pe 'o kau ai kelekele pe fa'ahinga koloa pe ne 'ikai ke kau 'i he ngaahi koloa malu'i ne fai e felotoi ki ai 'i he Aleapau?

x. 'Oku 'ikai ke u tui 'oku 'i ai ha toe fonua 'i mamani 'oku 'i ai ha lao 'oku laumalie pehe tatau mo e lao 'a Tonga ni. Kapau 'oku 'i ai, ko e fonua pe ko ia mo Tonga ni.

xi. Ko e lao ko eni 'oku fokotu'u mai 'oku fu'u mahu'inga 'aupito ke fai hano talanga'i lelei mo e kakai kae pehe ki he kau pisinisi mo e kau ngoue tokolahi 'o e fonua, ki mu'a pea toki fai ha tu'utu'uni ki ai 'a e Fale Alea ke tomu'a tali ai pea toki 'ohifo ki he Komiti Lao ke nau fai hano vakai'i 'oku fehangahangai eni mo e founga 'oku tu'uaki mai 'e he Pule'anga ke tomu'a fai 'a e public consultation, 'ave ki he Land Review Committee pea toki fakahu ki Fale Alea. Koe'uhi 'e lava ke uesia lahi mo e 'i ai e ngaahi nunu'a kovi 'e hoko kapau 'e tali e fo'i lao ko eni, 'oku matu'aki mahu'inga ke fakafoki eni ke fai hano talanga'i lahi mo e kakai. Ko e me'a 'e taha, koe'uhi 'oku kaunga tonu 'a e lao fo'ou ko eni moe kelekele, 'oku totonu ke toe fai hano vakai'i eni 'e he Land Review Commission' 'Oku 'ikai ha 'uhinga lelei 'e taha 'i hono fakaaoao hala tu'usi hono fakalahi 'o e fo'i lao ko eni fakahangatonu pe 'osi hono tali 'e he Kapineti 'o hangatonu ai ki Fale Alea fakataha mo e 'ikai ke mahino lelei pe koeha koa e ngaahi taumu'a mo e laumalie totonu 'o e lao ni, 'oku fakatupu hu'uhu'u pea ko fe'ia ai 'a e transparency 'oku tu'uaki mai.

xii. Mei he ngaahi 'uhinga ko ia 'oku ha atu 'i 'olunga, 'oku fokotu'u atu ki he Fale Alea 'o Tonga ke mou fakakaukaua'i lahi ke 'oua na'a tali 'a e lao pule fakaleveleva ko eni 'e lava ke fa'ifa'iteliha ai e ngaahi Pangikee ki he koloa pe 'a e taha noo. Ko e fo'i lao ko eni mo e laumalie hono fa'u 'oku anga pehe ni:
- 'Oku Ta'eta'e 'uhinfa mo Ta'emahino e 'uhinga pe taumu'a moe laumalie hono fa'u 'o e lao ni
- 'Oku Ta'e faka-temokalati
- 'Oku Ta'e fakakonisenisi
- 'Oku Ta'e'ofa mo Ta'e fakalaumalie
- 'Oku Faka-palataha ke ne malu'i pe ngaahi Pangikee ke nau fa'iteliha he kotoa 'o e kakai tautautefito ki he kakai masiva
- 'Oku toe tu'u fakatu'utamaki

xiii. Manatu'i 'oku mo'ui e ngaahi Pangikee mei he kakai pea 'oku mahu'inga leva ke fa'u 'a e lao ke napangapangamalie 'a hono tokoni'I mo malu'i 'o e ngaahi Pangikee pea pehe pe ki he totonu 'a e kau noo moe kakai 'oku nau fengaue'aki moe ngaahi Pangikee
'I he ngaahi 'uhinga 'oku 'oatu 'i 'olunga, 'oku totonu ke matu'aki fakakaukau'i fakapotopoto 'aupito ke 'oua 'e tali 'e he Falealea mo e Pule'anga 'a e fo'i lao fo'ou ko eni 'oku 'omai. 'Oku fakapalataha 'a e lao ko 'eni, 'a ia ko e ngaahi Pangikee pe te nau ma'u hono lelei, kae matu'aki kau kovi 'aupito eni ia ki he feinga langa fakalakalaka 'a e kakai 'o e fonua. Pea 'e kei inuinu pe 'e he ngaahi Pangikee 'a e melie kae toe faingata'a'ia ange ai pe kakai 'o e fonua fakalukufua. 'I hono fakalea 'e taha, 'oku fakapalata 'a e taumu'a 'o e fo'i lao ko eni pea 'e fu'u fakavalevale kapau 'e tali.

'Oku totonu ke fai e fakaha loto lahi e kakai kau ai e ngaahi siasi, kau pisinisi etc etc fakataha moe kau fakafofonga 'o e kakai 'I he Fale Alea 'o feinga malohi ke 'oua 'e fakahoko e fo'i lao fakatupu'ita ko eni. Me'apango ko e issue mahu'inga eni ne tonu ke 'ohake ai 'e he kau fakafofonga e kakai ha ngaahi 'uhinga malohi mo lelei ke fakafepaki'i'aki kae pango ne nau fu'u vaivai faka'atamai ke nau fakafepaki'i.

Ko ha lao 'oku fa'u, ko hono 'elito 'oku tonu kene fakatupulekina e ma'uma'uluta, maau mo e melino 'o ha fonua.

Faka'apa'apa atu
PV
penivea_pmu [at] kalianet [dot] to