'Etita,

Ko e liliu ki he Temokalati he 'ikai ngata pe he liliu ki he Pule'anga pe ko e liliu ki hono faka-lele 'o e Fale-Alea 'a ia ko e Konga 2 ia 'o e Konisitutone. Ka kuo pau ke toe kau atu ki ai mo e Konga 3 'a ia ko e Fonua pe Kelekele kae toki kakato 'o Faka-Lao mo Faka-Konisitutone 'a e liliu. 'I he Konga 3 'o e Konisitutone 'a ia ko e Fonua pe Kelekele ko hono Pule'i mo e Mafai 'oku 'i he Kalauni pe ko e Tu'i pea ko e Kalauni pe Tu'i na'e toe Taki he Pule'anga pea ko 'e ne kakato ia ko e Pule'anga mo e Fonua. Ko ia ai 'e anga fefe ha Faka-Lao mo Faka-Konisitutone ' a e liliu kuo fai pe ko e ngaue 'a e Palemia mo e Pule'anga?

'I he'ene pehe kuo pau ai ke toe kau atu ki he liliu mo e Konga 3 'o e Konisitutone 'a ia ko e Fonua pe Kelekele 'ikai ngata pe hono Momoi ' e he Kalauni pe Tu'i hono mafai ko e Taki he Pule'anga ka kuo pau ke toe Momoi 'e he Kalauni pe Tu'i pea mo hono Mafai ki hono Pule'i 'o e Fonua pe Kelekele ki he Pule'anga kae toki Faka-lao mo Faka-Konisitutone ha ngaue 'a e Palemia mo e Pule'anga.

Hange eni kuo toho 'e he saliote 'a e hoosi, pea 'e anga fefe ai hano fa'o ha Motolo kehekehe 'e 2 'i ha kato pe 'e taha? Pea kuo te fakame'apango'ia ai 'i he Kau Taki Lotu mo e Kau Mataotao Faka-Ako 'i he'enau kau 'o fakamo'oni he ngaahi tohi ko e poupou ki he liliu.

Ko e Pule'anga Faka-Temokalati 'oku hange tofu pe ia ko e lau Ko e Matamatalelei Hange Ha F'u'u Fa'itoka he na'e makatu'unga 'a hono fa'u 'o e Pule'anga Faka-temokalati ke faka-lao'aki 'a hono to'o fakamalohi 'a e Totonu 'a e Tangata'i Fonua pea mo e Fonua pe Kelekele mei he Kau 'Initia Kula, Kau 'Apo pea mo e Kau Mauli 'a ia ko e liliu ia mei he Pule'anga Faka-Kolonia.

Pea ko ha fehu'i eni ki he kau Temo te mou lau ena ko e Totonu ia 'a e ha? Ko e Totonu 'oku mou taukave'i na'e toki fa'u pe ia 'e he Tangata 'o fakatatau ki he'ene fiema'u ka ko e tefito'i Totonu 'a e Tangata 'oku faka'ikai'i malohi 'e he ngaahi Pule'anga Taki 'o e Temokalati. 'Oku totonu ke liliu homou hingoa mei Temokalati mo e Totonu 'a e Tangata ki he Temokalati mo e faka'ikai'I 'a e tangata'I fonua.

Ko e Pule'anga Faka-Tu'i na'e fa'u ia ko hono malu'i ia 'o e Fonua mo e Kelekele ma'ae Tonga pe ko e Tangata'i Fonua 'o Tonga he ka ke vakili 'a e ngaahi lao kelekele 'o Mamani ko Tonga pe Fonua 'oku ne foaki hono kelekele ma'a hono kakai pea Tapu ke Fakatau ha 'inisi Kelekele 'o e Fonua.

Ko e Pule'anga Faka-Temokalati 'e kehe ia te ne to'o 'e ia 'a e fo'i monu koeni na'e foaki atu 'e Tupou 1 'i he Konisitutone. Te ke ma'u ho'o Palemia ka 'e iku mole ai ho'o totonu ki he kelekele. Ko e me'a na'e fa'u 'e he Tangata ko e Tangata pe te ne toe liliu ko e hopo mo e to 'a e la'a, po'uli mo e 'aho, 'uha mo e la'a 'e tu'u ta'engata ka mou tokanga he 'e hoko atu 'a e liliu 'a e kau Temo.

Sioeli F. Helu

'Api ko Palatavake

sioelifhelu6 [at] gmail [dot] com