Pule'anga fo'ou 'a Tonga 2010: Taha 'ana [1]
Tuesday, June 23, 2009 - 05:13. Updated on Sunday, June 1, 2014 - 14:37.
'Etita,
'Oku fakaha mai he tu'unga 'o e liliu fakapolitikale he 'aho ni, mo e te u fakahoko 'a e ngaue mahu'inga taha hotau hisitolia 'o e 20-21 Senituli 'a e anga fakatikitato, ta'efakapotopoto mo ta'efakatemokalati, pea kapau 'oku pehee pe 'a e kamata huanoa katau ka to atu ki he namo mo e moana loloto, ko 'ene fehalaaki pe 'e to e kovi ange 'a e kaha'u ia mo hono ngaahi nunu'a.
Pea 'oku totonu ke fakaha hangatonu 'e he Palemia, Kau Nopele, Kau Falealea pe kau Fale'i pe ko e Komiti Komisoni 'a e "mo'oni" ki He'ene 'Afio, 'oku 'ikai ha liliu lalahi pehe ki he politiki mo e konisitutone 'o ha fonua he sivilaise 'a mamani ne fai pe 'i ha "ta'u pe 'e ua" (ta'u ni mo e ta'u fo'ou), pea 'osi lava. Ko ha ngaahi fakanafala 'eni 'oku fu'u kei anga faka-Papeliane, pea 'oku ne fakaha mai 'a e tu'unga siokita mo e lohiaki'i e kakai kuo a'u ki ai 'etau ngaue fakapolitikale.
Pea 'oku 'ikai ke ne teitei 'omi e laumalie totonu 'o 'etau siviliase pe ko ha sivilaise 'i mamani, he ne tau ngaue'aki talu mei he kau Tangaloa mo e kau Maui 'a e fakakaukau e "tufunga fonua" meia Tangaloa Tufunga Fonua mo Maui Fusi Fonua, pea hoko mai ki he kau Lo'au 'o fakatenetene'aki e "Lo'au ko e Tufunga Fonua".
Na'e fai e fanga fu'u ngaue tufunga fonua ko 'eni he laumalie fakakalasika, 'a ia 'oku nofo 'ene fakamamafa he 'ai ke ma'opo'opo, potupotutatau pea faka'ofo'ofa, pea 'ikai fakavave'i 'i ha founga fakavalevale mo ta'efakapotopoto pehee, 'a e ngaue mahu'inga taha ki he fonua mo e kaha'u 'etau fanau. Ko e to'ongapo mo e tukutukulaumea ko ia 'oku kei tolonga mai 'o laulau senituli, ka ko ha'atautolu 'eni 'e kai mo inu 'etau fanau hono ha'aha'a he founga kuotau mataa tonu ni.
Pea 'oku hala'ata ha laumalie pehe ni 'e teitei 'asi mai mei he laumalie 'o e fakalelei fonua 'oku fai he 'aho ni, pea ne tau mataa faka'osi pe 'a e laumalie ko 'eni he ngaahi maa'imoa 'a Tupou I, Kuini Salote pea mo Tupou IV. 'Oku mahino lahi 'a Tupou I mo Kuni Salote, ka ko Tupou IV Ne ne kamata he founga, ko e liliu fakakongokonga, ka e tapou 'i loto pe he fa'unga 'i Hono mafai fakaonisitutone mo e fakalao, pea ketau fe'ao fakataha ai mo e ngaahi liliu kehe ka e lava ke ma'opo'opo, potupotutatau mo faka'ofo'ofa 'o 'oua 'e hoko ha fakafonua kovi.
Na'a ne fai 'a e fuofua faka'ata ke fili e kau Minisita mo e Palemia mei he Tepile 'a Kakai mo e kau Nopele 'i loto Falealea. Ne fai e kamata 'a e fakalelei 'o tikili 'e 15 pea to e 15 ka e vakai ai, ka e 'ikai tikili kakato 'e 90. He ka ai ha maumau 'e maumau fakatikili pe 'e 15, ka ko e maumau e tikili 'e 90 'e fakatikili pe 'e 90 pea to e lahi ange.
Ne 'ikai ke loto ki ai e kau feinga liliu kanau vili ta'e'unua 'o teke'i pe he founga fakaPapeliane pea ko honau poto 'ena ne nau iku 'o tutu fale mo honau kau poupou, pea ko e tumutumu ia 'enau ngaue ne iku ki he anga 'a e fo'i mo e fakapo'uli (neongo ne nau lau pe ko e maama pea mo fakatonuhia'i). Pea ko e kakai tatau pe 'eni 'oku nau to e teke ki he'ene 'Afio ki ha liliu ki he kakano lalahi 'etau konisitutone mo e politikale ke fakahoko pe 'i ha ta'u 'e ua.
Pea hange pe ko e 2006, ne nau teke e fiema'u e ngaahi Kulupu 'a e kau Fakafofonga (kau atu ki ai mo e kau Pisinisi, kau Ngaue Fakapule'anga), pea nau fepaki mo Feleti mo 'ene kau Minisita pea pehe kia Sitiveni mo 'ene Komiti, pea ko e iku'anga ko e faka'auha. Ne 'ikai ke kau katoa heni 'a e tokolahi e kakai.
Ko e kakai tatau pe 'eni 'oku nau to e teke 'a 'ene 'Afio ki ha liliu ta'u 'e ua, pea 'oku 'ikai ha laumalie tufunga fonua fakaTangaloa, fakaLo'au, fakaTupou I, fakaKuni Salote mo fakaTupou IV. Ka ko e me'a pe 'oku 'asi mai ko e anga fakatikitato, ta'efakapotopoto mo ta'efakatemokalati, pea 'oku 'asi lahi mai mo 'eni he ngaahi lao ne fa'u he Faleale ki he Liliu 'oku lahi ange 'ene anga fakakominiusi he fakatemokalati. Pea 'oku tala ai 'a e fihi tu'u lahi he ngaue ko 'eni 'a ia 'oku fiema'u ke to e siofi mo fakavetevete fakalelei hono ngaahi tavani.
'Oku fakatikitato, ta'efakapotopoto mo ta'efakatemokalati e liliu 'oku fai, he 'oku fai pe ki he loto 'o e Falealea mo e finangalo 'o e Tu'i, "ka e hala'ata e kakai ia 'i ha tohi mo e laukonga", hange ko e kananga. He kapau ne 'ikai ke anga pehe ni, ne lau e kakai ke fai ha "fili fakahaha loto" (referendum), ke "ha mahino mai e loto e kakai 'i ha founga fakatemokalati mo fakakonisitutone. Ko ha liliu fakatemokalati ki ha kupu mahu'inga, pe ngaahi kupu lahi fakavalevale hange ko 'etau liliu 'oku teke fakamalohi'i pehe ni ke fakahoko, "kuopau ma'u pe he lao 'o e temokalati mo e konisitutone ke fai ha fili fakahaha loto 'a e kakai". 'Oku 'ikai fe'unga e fanga ki'i fakataha fakaai holo ia mo e kakai, he 'oku ko e peseti pe 'e 1 e kakai fakalukufua 'oku nau ma'u fakataha, ko e fili fakahaha loto pe te ne lava ke ma'u e konga lahi e loto e kakai.
'Oku 'ikai fe'unga 'a e loto ki ai 'a e Faleale mo e finangalo 'a e Tu'i, ke lau kuo tali kakato he fonua 'a e me'a ke liliu he fonua, pea 'oku 'ikai ko ha kihi'i liliu, ka ko e liliu lahi faufaua, pea kapau ko hono anga 'eni e founga, pea mo e 'ikai ke tala 'e ha taha 'a e mo'oni ki He'ene 'Afio, 'a e fakavalevale ke fakamalohi'i e liliu hange ha langa fale peito, "holoki e pea fokotu'u e pea 'osi", pea ko e ola e maumau te tau fetaulaki 'oku ou palofiasi atu 'e lahi vavale ange ia he maumau ne hoko he 2006.
'Oku totonu ke tala e "mo'oni" ki he kakai "kuopau ke uesia lahi e lao kelekele he 'osi e liliu ko 'eni", ka e "tuku a e pa lohiaki'i e kakai", he'e "i ai pee 'aho e taha". 'Oku fu'u fakalongolongo lahi e Hou'eiki Nopele 'o 'ikai kenau tu'u mo'oni mo malohi hake ke malu'i mo poupou'i e totonu 'a e kakai honau ngaahi tofi'a. Ta ko e kau 'Angelo pe mo e kau Sangato 'oku kei toe.
Ko e hisitolia 'o Tonga mo mamani 'oku ai hono tala tukufakaholo:
- He 'ikai ke hoko ma'u pe 'a e me'a 'oku tau loto ki ai.
- 'Oku ai e lao ia 'o e hisitolia 'o ka fai ha liliu, ka 'oku 'ikai ko ha'atautolu fiema'u.
- 'Oku 'ikai ketau fa'a 'ilo mo fakatokanga'i 'etau me'a 'oku fai, ka 'e toki tala ia he kaha'u.
- Kuopau ke fakaehaua e kakai mo ha ngaahi kulupu ka e lava ha feinga ma'u mafai.
- Ko e kakai ka 'oku 'ikai ko e kau taki, Tu'i pe hou'eiki, 'a e mafai lahi taha.
- Ko e ki'i tokosi'i ma'u pe tenau tala 'a e mo'oni.
- 'Oku 'ikai ketau fa'a ako kitautolu mei he'etau ngaahi fehalaaki, ka e toki ako mei ai e kakai he kaha'u.
- Ko e me'a lelei mo tolonga 'oku fa'u ma'u pe he taimi loloa, 'o fou 'i ha fakaanga mo e talanga'i ta'etuku.
- Ko e totongi e siokita ko e siokita, etc.
Faka'apa'apa atu,
Siua Lafitani Tofua'ipangai
Lo'au Research Society