'Etita,

'Oku ou kole ke u hufanga he fakatapu ka e fai ha kau atu he paenga talanoa 'o e vahaope.

Fakamalo atu mo e talamonu ki a kinautolu na'e 'oange ki ai 'e he kakai 'a e ikuna.

Ka 'oku 'i ai 'a e malie'ia 'i he ngaahi talanga kuo 'omai 'e he nusipepa mo e ngaahi taulanga vahaope. 'O hange 'eni ko e ola 'o e fili ko e makatongi 'o hange ko e fekau 'e 10. Ka ko e fa'ahinga ta'emahino pe ia 'oku hoko ma'u pe. Pea kapau 'oku ta'emahino 'a e founga pule 'o Tonga, mahalo 'oku toe ta'emahino ange 'a e founga 'oku nofomuli ai.

Ko e lele atu ke kau he pue na'e makatu'unga 'i he tui 'oku ou ma'u ko e liliu kuo fokotu'u mai 'e 'ikai ke 'i ai hano 'aonga 'o na ki he lelei fakalukufua 'a e fonua. Ko e kau ngaue fakapolitikale pe 'e sai kiate kinautolu. 'O tatau tofu pe ia mo e ngaue kuo fuesia mai 'e he kau Fakafofonga ko'eni 'i he ngaahi ta'u 'e 20 tupu nai kuo maliu atu. Ko kinautolu pe ia 'oku nau ma'u hono lelei. 'Oku te'eki ai lave 'a e kakai 'o e fonua ia hano ola 'e nau ngaue. Ko e talanoa, te nau toki lave 'oka foaki 'ange 'a e mafai.

Ko e 'ikai ke ikuna'i 'a e fili, 'oku 'ikai ko ha 'uhinga ia ke to'o meia kita ha'ate tui fekau'aki mo e tukunga fakapolitikale 'e 'ave ki ai 'e he liliu kuo fokotu'u mai 'a e fonua. Pea ko e hu ki Fale Alea ko e taha pe ia 'o e founga, ka 'oku 'ikai ko e founga pe ia. 'Oku lahi e founga ke fakaa'u 'aki ha'ate fakakaukau. Ko e makatu'unga fakakaukau ki ha hu ki Fale Alea na'e ua: 'Uluaki 'e faingofua pea vave ange ha'ate fakaloto'i fakahangatonu 'a e Hou'eiki, Pule'anga mo e kau Fakafofonga 'o e kakai, ki he'ete fakakaukau , 'okapau 'oku te 'i Fale Alea. Ua, koeha hono 'aonga 'e te pehe na'e 'i ai 'ete fakakaukau 'e ala tokoni 'okapau na'e 'ikai ke te tu'u 'o 'alu ke faka'ali ki he kakai 'o e fonua.

Na'e toe fungani 'aki 'a e fie kau 'a e tui ko e ngaahi fakakaukau tefito na'e kaveinga 'aki 'a e feinga mo hono ngaahi 'uhinga poupou 'oku te'eki ai ke sio ki ai 'e tau kau ngaue fakapolitikale fekau'aki mo e talanoa liliu. Pea ko hono ngaahi kupu tefito 'eni:

'Oku 'ikai ko 'eku feinga ke ta'ofi 'a e liliu. Ko 'eku hoha'a ki hono kakano mo e founga 'oku fakahoko 'aki. Ko 'eku fokotu'u, ke fai 'a e ngaue ki he fakaikiiki 'o e 'asenita liliu kuo paasi 'e he Fale Alea. Fakafoki mai ki he kakai ke fai ha Fili Fakahaloto Tau'ataina (Referendum) ki ai. Pea kapau 'e tali pea fakahoko, pea ka 'ikai pea fai ha fakakaukau 'e taha. Ka ko e ngaahi matavaivai 'eni 'o e fokotu'u liliu 2010:

(i) 'Oku 'ikai ma'u 'e he 'asenita liliu ko'eni 'a e 'elemeniti tefito 'o e founga pule fakatemokalati (fakafaikehekehe'i 'o e ngaahi kupu ma'umafai, taliui, mahino ki he kakai 'a e founga ngaue, fesiosiofaki 'i hono sivisivi'i 'e nau ngaue).

(ii) 'Oku to'o 'e he liliu ko'eni 'a e tononu 'a e tangata ngaue Fakapule'anga ki he ngaahi lakanga taki 'o e Mafai Ngaue 'o e Fonua (Faka-Minisita 'o e ngaahi Potungaue).

(iii) 'Oku to'o 'e he fokotu'utu'u liliu ko 'eni 'a e totonu 'a e kakai ke fili 'a e taki ngaue 'i he fonua, 'a ia ko e Palemia.

(iv) 'Oku to'o 'e he liliu ko'eni 'a e malu'i kuo fatu 'e he Konisitutone ki he Kelekele 'o e fonua 'a ia 'oku tefito ki ai 'a e Tau'ataina 'a e Tonga. Ko e malu'i ko'eni 'oku 'i he mafai 'o 'Ene 'Afio.

Ko e natula totonu 'eni 'o e liliu kuo fakapaasi 'e he Fale Alea ke fai ki ai ha ngaue ki he 2010.

Ko e Liliu ko 'eni 'oku kei kehekehe pe 'a e ma'u 'a e kau Fakafofonga 'o e Kakai ki hono fakaikiiki. Pea 'oku tanaki atu ki he ta'emahino ko'eni mo e liliu taimi mei he 2010 ki he 2008. Ka ko e fakamatala falala'anga taha ki hono tukunga totonu 'e ma'u mei he Miniti Fale Alea fika 30 na'e pehe ai 'e Clive Edward (Fakafofonga 3 Tpu) "'e 'ikai ke maau 'a e ngaue ki he Liliu ko 'eni ki he 2010".

Ko e founga hono fakahoko 'oku ou fakafepaki fefeka ki ai. 'Oku 'ikai ke poupou 'a e kau Fakafofonga 'o e Kakai pehe ki he Hou'eiki mo e Pule'anga ke fakafoki mai 'a e Liliu ko'eni 'i ha maau 'a e ngaue ki ai ke sio ki ai 'a e Kakai 'o e Fonua kimu'a pea fakahoko. Ke 'oange 'enau tefito'i totonu fakatemokalati ke nau Fili Fakahaloto Tau'ataina ki ha liliu 'o e Konisitutone 'o e fonua.

'Oku 'i ai 'eku tui, ko e maau mai 'a e fakaikiiki 'o e kakano 'o e liliu ko'eni 'oku lau ko e Liliu 2010, 'e 'ikai tali ia 'e he kakai 'o e fonua.

Ka 'ikai tali 'e ha Fakahaloto Tau'ataina 'a e Liliu 2010, 'oku 'i ai leva 'eku fokotu'u ki hano fakalelei'i 'o 'etau founga fakapolitikale ke fakakaukau'i:

(i) Ke fakakakato 'a e founga pule lolotonga 'aki hono fokotu'u 'o e ngaahi Pule'anga Fakavahe (Council/Co-op Body). Ko e ta'u 'eni 'e teau tupu 'oku te'eki ai ke tau lava 'o fokotu'u 'a e Kupu mahu'inga taha 'o e founga pule ko'eni. Ko hono fakava'e 'eni 'o e founga fakauesiminisita ki he kakai 'o e fonua.

Ko e sino 'eni 'e pule'i kakato 'e he kakai 'a e fili hono kau memipa mo 'ene kaveinga ngaue.

Ko e sino 'eni 'e fai mei ai ha ako fakapolitikale ki he ngaahi founga pule fakapolitikale 'o e kaha'u.

Ko e sino 'eni ke tukuhifo ki ai 'a e ngaue fakalakalaka faka'ekonomika ki he kakai 'o e fonua.

Pea ko e ngaahi sino 'eni 'e teu'i mei 'a e kau Fakafofonga Fale Alea 'o e kaha'u.

(ii) Ke fakatau'ataina'i 'a e Fakataha Tokoni mei he Kapineti. 'Oku makatu'unga 'a e fakakaukau ko'eni 'i he fiema'u 'a e founga pule fakatemokalati ke fakamavahevahe'i 'a e ngaahi Kupu Ma'umafai. Ko hono founga:

Ke fili fakahangatonu 'e he Kakai ha kau fakafofonga taki taha mei he ngaahi vahefonua lalahi (1/Vv, 1/Tpu, 1/Hp, 1/Nt&Nf, 1/Eu) ki he Fakataha Tokoni.

'Omai 'e he Kapineti hono Fakafofonga 'e 5 'o taki mai ai 'a e Palemia. 'Alu 'a e toenga 'o e kau Minisita (9) taki ai 'a e Tokoni Palemia ki he Fale Alea.

Fili 'e he kau Nopele 'a e Fakafofonga 'e 3 'o 5 'aki 'a e ongo Kovana ki he Fakataha Tokoni.

Ko e ola 'e ma'u heni ko e tautau toko 5 'a e Fakataha Tokoni pea tautau toko 9 'a e Fale Alea. Ko e fotunga Fakataha Tokoni 'eni 'e fakafatongia 'aki hono fili 'o e kau Minisita ki he Kapineti.

'Oku 'ikai ngata 'i he lava ke ma'u kotoa 'a e ngaahi 'elementi tefito 'o e founga pule fakatemokalati (mavahevahe 'a e Kupu Ma'umafai, pea 'e muimui mai ai 'a e ngaahi fiema'u kehe) ka 'oku napangapangamalie fakamemeipa 'a e tu'u 'a e ngaahi Kupu Ma'umafai kotoa.

Ko e tefito 'eni 'o e ngaahi Fakakaukau na'e tupu ai 'a e fie kau ki he Fale Alea. 'Aki 'a e tui 'e faingofua ange ke mahino 'a e fakalelei ko'eni, pea pau hono founga fakahoko ki he kakai 'i he Liliu kuo tuhu ki ai 'a e 2010.


'Oku 'ikai puli kiate au 'a e me'a 'oku feinga ki ai 'a e kau Fakafofonga 'i he Liliu 2010/2008. Ka ko e founga 'oku nau feinga ke fakahoko 'aki 'oku 'ikai ko e founga totonu ia ki hono fakahoko 'o e founga pule faka-paati. Pea na'aku 'osi fakahoko 'i he televisone 'i Tonga 'a e founga totonu 'o hono fakahoko 'o e fakakaukau ko ia. Ko e palopalema 'o e founga Pule Faka-Fale Alea 'i hono fotunga 'oku fokotu'u mai ki he Liliu 2010, he 'e fu'u lahi 'a e fa'ahinga Fale Alea koia ki Tonga, pea 'amu atu mo hono fakamole. 'E 'ikai lava a e fa'ahinga Fale Alea ia ko ia 'o fakahoko 'aki ha memipa 'e 26 pe 30. Ko e me'a 'e iku ki ai, ko e founga pule 'e paati pe 'e taha hange ko ia 'oku fakalele 'aki 'a Siaina. Na'e feinga 'a Ha'amoa ki he founga tatau pea 'oku ou tui kuo a'u mo kinautolu ki he tu'unga ko e paati pe 'e taha 'oku lava ke ma'u mo ngaue.

Ko hono nunu'a faka'ekonomika ki he fonua 'o e Liliu 2010 'oku toe 'amu atu ia 'i hono vaivai fakapolitikale. Ka teu toki lave ki ai 'i ha taimi kehe.

Faka'apa'apa atu

'Inoke Fotu Hu'akau