'Etita

Taha e vaivai'anga mo e to'anga 'o e temo Tongaa pea mo e ngaahi fonua langalangahake ko e 'ikai ha kau taki 'oku fakatoukatea e poto faka'atamai mo e fakapotopoto fakaeongo (intellectual and emotional intelligence). Tokolahi e kau ma'u mata'itohii ia, kae fiu'akumi ha ni'ihi 'oku loloto fakaeloto (deep people).

'Oku tala 'ehe kau ako ki he tupu fakalakalaka e founga taki (developmental leadership), ko e fatu e kau taki leleii 'oku kamata mei manava. Pea 'i hono fakahoa e tu'unga matu'outu'a fakaeongo (level of emotional maturity) 'o e ngaahi fonuaa 'o mamani, ko Lusia 'oku ma'ulalo taha, pea ko 'Amelika 'oku ma'olunga tahaa. Ko Tonga 'oku 'i vaha'a. Hangee kau taki Lusia ko ha kau ta'u ua mo tolu, hangee kau Tonga ko e ha kau ta'u fa mo nima, ka ko 'Amelika ko e kau ta'u fitu mo valu. 'I 'Amelika 'oku makape kei iiki hake pee 'a e kau taki lelei he mala'e ako, 'ekonomika, politikale, mo e lotu. 'Oku lava ke 'i ai e kau taki lotu, taki politikale, pisinisi he vaha'a e 20 mo e 30. Pea ko e taha hono 'uhinga ko 'api.

Ko e fatu e kau taki lelei 'o 'Amelika ne fai mei 'api. Pea 'i he lau 'a Tocqueville, ko e fatongia mahu'inga ia 'o e ngaahi fa'ee 'o 'Amelika fakataha pea mo e poupou e lotuu ko hono fakalalata fakaeloto honau kakai (develop the habits of the hearts). Ko e tupu fakae'atamai (psychological development) ko 'api e feitu'u 'e fatu ai. 'E faingofua ke liliu 'e he ako e 'ulungaanga (behavior), ka ko e lotoo ko 'api pee 'a e feitu'u 'e fai ai hono liliu.

'I he lea 'a palesiteni ki mu'a 'o 'Amelika ko Woodrow Wilson (ko e palesiteni malolo moe political philosopher 'o e Univesiti Princeton), na'a ne pehee: "'Oku tau fiema'u ange ha kau taki lelei, 'i ha lao mo konisitutone ne tootoo atu hono fatu (We need good leaders more than an excellent mechanism of charters and constitutions). 'E makatu'unga e lelei e lao mo e konisitutone he lelei e kau takii.

Ko e 'uhinga e temokalati ko e pule'anga 'oku pule'i 'e he kakai pe ko e pule tokolahi (majority rule), pea ko e vaivai'anga 'o e "pule 'a e tokolahi" fakatatau ki he fale'i 'a Aristotle - ko 'enau muimui ki honau ongo (follow their passions),'oku fiema'u leva e kau taki 'oku nau mahuluange 'i he kakai 'o 'ikai faka'atamai pee ka ko e fakaeloto. Ka 'ita e kakai tonu ke mokomoko mo maama hono kau takii.

'Oku 'ikai lelei 'a e temokalati 'iate ia pee (no inherent good in itself) , ko e me'angaue fakapolitikale lelei pee, pea 'e makatu'unga 'i he tokotaha te ne ngaue'aki, 'o hangee pee nai ko 'eku helepelu. 'E toki makatu'unga 'ene lelei mei he founga mo e taumu'a teu faka'aonga'i'aki. Ka 'ave 'eku helepelu ki he kau ta'u faa mo ta'u nima, tau tokanga na'a tau lavea.

Koe'uhii 'oku kehekehe 'a e temokalati he ngaahi fonua 'o e mamanii 'o hangee ko e kehekehe e kalasi e supoo, 'oku ai e supo nutolo, supo pulu, supo lapila, 'oku tau fiema'u e kau ngaohi supo te nau ngaohi mai pee supo puluu. 'Oku 'i ai e "illiberal democracy," "representative democracy" "democratic dictatorship" pea 'oku hangee neeveneve e temokalati ha tangai mahoa'a pea 'e ola lelei pee 'o fakatatau ki honau kau taki, 'ulungaanga fakafonua pea moe fa'ahinga mahino 'o hono kakai, 'oku fiema'u ai ha kau taki lelei. Te'eki mahino pe 'e taki ki fee 'e he kau temo Tonga e kakai, me'a 'oku mahino 'e ai e supo temokalati te tau fa'ofua ai hangee ko Fisii.


Ko e 16/11 ko e fakataataa ia 'o e fakakauleka 'a e founga taki (immaturity of leadership) Ne hoko ai e temokalati ko e "tyrant of the majority" he ko e taha ia fotunga fakatu'utamaki e temokalati - ko e temo ta'efakangatangata (pure democracy). Pea ko e fakalongolongo 'a e kau taki he 16/11, 'oku nau halaia ai he 'ao 'o e kakai pea mo e 'Otua. 'Ikai ke nau ako meia Gandhi Hindu mo Matini Lufa Kingi 'uli'uli he na'a na uki e fakafepaki melino. Ka na'a nau fingo fakata'u faa mo nima, pea pule'I kinautolu 'e honau ongo 'o kasia ai 'enau 'atamai lelei - pea ko e too'anga ia 'o e temo-Tonga.

Faka'apa'apa atu

Uili Tu'ifua Finau

Nomuka