Mahino 'a e loto 'o Ha'apai [1]
Saturday, July 29, 2006 - 12:06. Updated on Friday, October 17, 2014 - 14:43.
‘Etita,
‘Oku lolotonga popo’uli e ‘Otu Felenite he fu’u pulonga kafakafa ne to ‘i Ha’a Talafale ka’uma’a ‘a e Paini Tu’u Ua kae fakafeta’i pe mu’a he ‘oku to pea toe hopo hake pe e la’aa he ‘aho ki he ‘aho.
1. ‘Oku ‘ikai ha’aku toe veiveiua ne hoko ko e pole lahi ki he Tama ‘a hono fakaanga’i e ngaue ‘a e Komiti na’a ne taki. Kae fakafeta’i pe mu’a he ne fakaha e ola ‘o e fili si’i ‘a Ha’apai ‘i he po takipoo pea ne ‘omi ha ngaahi fo’i kalofiama ne tui ki ai e Tama ke huluhulu ‘aki ‘etau fafa he po’uli lahi ‘o e liliu.
i) ‘Oku fu’u mahu’inga ‘aupito ‘aupito e ngaue fakataha mo fe’ofo’ofani ‘i he momeniti ko ‘eni pea he ‘ikai hala kapau te u pehe ko e loto ‘eni e kakai ‘o Ha’apai. Ne fakaha ‘e he ola ‘o e fili ni ‘oku ‘ikai fiema’u ‘e he kakai e fakafepaki. Ke ta’ofi toloi atu ‘e he kau polisi e laka fakahaloto kae ta’etoka’i mai si’otau fangatokoua ‘oku fakafatongia’aki e tauhi ‘o e melino.
Ne ‘i ai e tohi kimu’a atu ‘a ha kanititeiti ‘o ne pehe kuo ne fua tautau ‘a hotau Tu’i pea kuo ne ma’ama’a. ‘I he’ene tu’u he taimi ni, mahalo ‘e tonuange kapau te tau pehe ne fua e kanititeiti ‘e he kainga Ha’apai pea na’a mo hono fakakau mai ‘o Edwards, Palofesa mo ‘Akilisi ki he’ene kemipeini ne ‘ikai fe’unga ke tanaki ha kihi’i ‘aunise ki hono mamafa. ‘Io, kuo foki e lua ki he’ene kuli (fakatapu). ‘Aia ‘oku lava leva ke tau sio ko e ‘uhinga ‘oku longolongoa’a pea mo ‘aka’aka mai ha tama ko ‘ene kemipeini he pehe ‘oku sai’ia e kakai he approach fakafepaki. Kaikehe, ‘oku mahino pe ‘a e feinga malohi e kau fakafofonga tutuku. Ko taimi ‘oku ‘ikai mohe ‘a e himi manako ‘a e Tama pea ‘oku pehe tofu ‘a e ‘ikai mohe ‘a e loto ‘o e kakai. ‘Oku tu’ulu e fonua pea ‘oku fiema’uange e ngaue fakataha. ‘I ha ki’i taimi nounou kuo kauhala taha (multi party cabinet) ai e Fisi moe ‘Initia (Labour and SDL), kuo mahiki e ‘inivesi ‘i Fisi pea he’ikai taha tene ta’ofi ha hoko ha me’a tatau ‘oka fai ha ngaue fakataha ‘i Tonga, ‘o hange ko hono fa’a me’a’aki ‘ehe Tama!
ii) Ko hono ‘elito pea mo hono mahino’i e temokalati mo e liliu ‘oku kei mama’o-atu-ha-fonua pea ‘oku ‘ikai ko e me’a mahu’inga taha ia ki he ni’ihi ‘o e kakai. ‘Oku ou fakamalo kia ‘Ofa-ki-Tonga he’ene lave mai he tafa’aki ko ‘eni. ‘Oku ou faka’apa’apa ‘aupito ki he ‘O’ua kotoa pe ka ne tala ‘e he fili ‘a e meimei kotoa (~99%) ‘o ‘O’ua ki he’enau tamasi’i (Kava Tonutonu), ‘oku ‘i ai e ngaahi me’a ia ‘oku mahu’inga ange ia ki ‘O’ua ‘i he temokalati pea mo e liliu. ‘A ia ko e ngaahi me’a pe ‘eni ne fa’a me’a’aki ‘e he Tama pea mo Dr Halapua ‘i hono fa’a fakae’eke’eke kinaua, pea ko ‘eni kuo ha sino.
iii) Ko hono ikuna ‘o e fili si’i ‘a Ha’apai ne ikuna pe ia ‘e ha ki’i motu’a independent ‘o hange ko Samiu Vaipulu. ‘Oku ‘ikai ko ha motu’a Temo pe taumu’a ke fakafepaki mo faulele e liliu. Ne ‘ikai uki pe laka fakahaha pe faitohi lea ta’eufi he nusipepa pe penolo lea kakaha mai he TV. Koe motu’a ngaue malohi pe he lotu, fonua moe pule’anga pea ‘amo’aki ‘a e ‘ofa kainga moe ako faka’univesiti fe’unga pe kae ngaue lelei’aki. Na’a ne kemipeini ‘aki pe e.Nofo ‘i Ha’apai, Ngaue ‘i Ha’apai, ma’a Ha’apai.... ‘A ia te tau toe pehe koe liliu ia mo e temokalati ‘oku ngali fika ia kimui he fiema’u ‘a e kakai ‘o Ha’apai pea ‘oku sai’ia ‘a Ha’apai ‘i ha founga mokomoko, melino mo fe’ofo’ofani. ‘Ikai koe ‘u’uni me’a pe ‘eni ne taukave’i ‘e he Tama?
iii) Ne kau he ngaahi fakaanga ki he ngaue ‘a e Komiti ne sea ai e Tama ‘a e pehe koe.talanoa... mo e kakai ne ‘osi fakahoko ia he ngaahi ‘a’ahi Fale Alea kimu’a. ‘Oku ou kau au he fiefia lahi ‘i hono toloi e ‘a’ahi fakafalealea ‘o e ta’u ni pea ‘oku ou faka’amu ange mai ‘e toe lototaha ‘e toko 8 hopo huufi fale alea ke kole ke tuku ‘aupito mo e fakamole pa’anga mo fakamole taimi. Takitaha me’a atu e fakafofonga pe nopele pe minisita pe kovana ‘o ‘a’ahi he taimi tutuku e Fale. Neu toki ma’u ni ha faingamalie keu lele atu ki Tungua hili ha ta’u ‘e 4. Ko e liliu pe neu fakatokanga’i koe ‘a fonua ‘o e motu ke malu’i si’enau ngaahi ngoue’anga mei he fanga puaka (fakatapu). Ko e tokoni ‘eni ia ‘a e ki’i motu’a nofo muli mei he motu pea moe ngaahi kautaha ‘ofa ‘i ‘Aositelelia. Hala’ata ha’ane felave’i moe toutou me’a ‘a’ahi fakata’u atu hotau kau fale alea. Ko e me’a ne fakaloloma kia au ‘Etita ko ‘ete vakai tonu ki he vave ‘aupito ‘a e ‘auhia (erosion) e ngaahi motu. Ka ko e taumaia ke tau fanongo ‘oku kau ‘eni he ngaahi me’a ‘oku kailangaki’i he Fale. Ko e ha si’a ‘aonga ‘enau temokalati hake mei kilisitahi! ‘Aia teu pehe ‘oku totonu e toloi e ‘a’ahi fakafale alea koe’uhi koe faka’eiki ke hoko ai leva hano tuku ‘aupito pea ke malu’i e pa’anga folau mano kilu koia ‘o hange ko hono toutou taukave’i e fakahaofi pa’anga ‘ihe Fale.
2. ‘I he lolotonga e ngaahi tali folau ki he me’a faka’eiki, neu tu’u fakataha mo ha faka’uli tekisi he mala’e vakapuna Fu’amotu. Ne mamahi e faka’uli ‘i hono fakapopo’uli’i e sio’ata (tint) kae ‘ikai lava ‘o sio ki loto ki he kau pasese ‘i hono ‘omai ‘enau ngaahi kato pea ne pehe mai: ... Ko ‘enau (pule’anga) ‘ilo pe e ‘oku tau sio ki loto pea tint e sio’ata ia ke ‘oua na’a tau lava ‘o sio.... Ko ‘eku tali,.Te ke lava pe ‘o me’a kaka ki ‘olunga ‘o sio ki he hifo mai e kau pasese mei he vakapuna. Ua, kuo te’eki keu sio ‘i ha mala’e ‘i mamani ‘oku tula’e atu pe e kau pasese pea mo hono ‘omi ‘enau ngaahi kato ke sivi ke siofi atu ‘ehe kakai mei tu’a.... Pea ‘ai ai foki moe sio ia ‘a e Tonga, ko hono ‘auliliki pe mei he tumu’aki ‘ulu ki he la’i va’e e! Neu toe kau atu ‘iha talanoa fili ‘a ha ongo matu’a ‘i he mala’e vakapuna Ha’apai. Peheange ‘a e taha:.Sai ia ke ‘alu atu ia ‘o vahe lahi mo tu’umalie.... Peheange ‘a e taha koee:.’Io he taumaiaa ‘e ongo mai e kau minisitaa ia ki ha fokotu’u.... Kaikehe ‘oku pehe tofu ‘a e lahi faufaua e ta’e mahino moe anti-government feelings ‘i he kakai pea ko e fatongia ia ne ngaue kiai ‘e Tama ke tokonia e tu’unga mahino ‘a hono kakai.
3. Ko e me’a fakamafana ‘a ‘ete vakai ki he Tonga ‘oku tauanga’a pe ‘o ‘ikai kouna, famili moe ta’e famili, Pelehake moe ta’e Pelehake, ‘eiki mo e ‘ikai ‘eiki, etc. Teu ofo kapau ne ‘iai ha Tonga ne ‘ikai fakate lo’imata he sio atu ki he Pilinisi Pule ‘oku ha’ele atu mo pilisesi Siu’ilikutapu ke talitali mai si’i tehina/tuonga’ane pea mo hono ‘ofa’anga. Pea taumaia teu lava ke makupusi e loloto ‘oe loto moe ‘ofa ne ‘ihe kainga ‘o e ‘api ko ‘Utu-mo-Teka kae’uma’a e kainga ‘o e Kolo Kakala he’enau fola koloa he loto hala ke ha’elea faka’osi ‘ehe ongo Tamaiki. Koe loto tatau tofu pe ne fola’aki e ha’ele’anga ‘o e Sapate Paame. Pea he’ikai ‘aupito teu fakaanga ki he lahi ‘utufia pe si’i kau ngaue A3Z ‘i hono fakamatala’i e me’afaka’eiki mahanga. ‘Oku toe fakamafana foki ko ‘ete vakai ki he kei tauhi ‘e hotau ngaahi fonua kaungame’a ‘a e fefaka’apa’apa’aki moe feveitokai’aki pea moe Fale ‘o Moheofo kae’uma’a ‘a e fonua ‘aki ‘enau me’a mai ki he me’a faka’eiki mahanga. Neu muimui mai he me’alele PM ne me’a ai e Tokoni Palesiteni ‘a Fisi ki mala’e vakapuna pea na’a ne fofonga fiefia pea he’ikai ha fakaanga koe fonu atu e me’alele makehe pe ia ‘i mui moe ngaahi fu’u takainga milemila ‘uli’uli ngatu pea moe fala ‘eiki. ‘Io koe Tama koe tama ne tauhi vaha’a pea ko ‘ene ngaahi momeniti faka’osi ne me’a ke fakakakato e fakaafe ‘ilo efiafi (dinner) ki hono tuofefine ‘eiki, ‘o tauhi e vaha’angatae ‘a e tuonga’ane ki he tuofefine. Fefe koe fanga tuonga’ane ‘o Tonga?
4. ‘Oku te kei fakatumutumu ‘i hono fakalanga ‘e he ni’ihi ke tipeiti’i ‘e he kakai ‘a e telio’anga ‘o e ongo tamaiki pea mo hono vali ha ‘imisi tokua ‘oku fai ‘a e ta’e’ofa ki he ongo Tamaiki ‘o a’u ki hono tala ‘ehe katuni ‘e taha ko kinautolu ‘oku telio ‘i Mala’e Kula te nau nofo aipe ‘i Mala’e Kula. Tukukeheange e ta’e maninia, ‘oku takitaha pe e famili pea mo hono ‘ulumotu’a pea ko hotau tala ke tala fatongia e lahi kae hapo fatongia e toenga pea ‘e ma’u leva ai ‘a e melino moe fe’ofo’ofani. Pea hono ‘ikai manumanumelie e me’a atu ‘a Lavaka ki ‘Amelika ke fakafea’o mai si’ono ta’okete pea me’a ‘a e ta’ahine pilinisesi he piokalafi e Tama pea mo fakaha ‘enau ‘ofa ki honau ‘ulumotu’a. Ne me’a mai e Tama ke fakakakato e fatongia ki he ta’u 88 pea ne toki folau hola fakataha pe mo hono uaifi ‘ofa’anga. ‘Io, he’ikai ha toe lesoni ‘e toe saiange:.Mou taha ‘o hange koe taha ‘a e Tamai, ‘Alo pea moe Laumalie Ma’oni’oni....
Fakafeta’i atu e ‘Otua ‘i Ho’o toutou fai homau akonekina. Tatala atu mu’a e po’uli mei homau lotolotonga.
‘Ofa atu
Sailosi Finau.
sailosifinau [at] yahoo [dot] com [dot] au (mailto:sailosifinau [at] yahoo [dot] com [dot] au)