'Etita,

Ko `etau fa'unga nofo fakasosiale, fakalotu, faka'ekonomika mo fakapolitikale tuku fakaholo ne makatu'unga he NOFO `A E NGAAHI HA'A mo hono kupu tefito ko e NOFO `A KAINGA. Kou fie lafo lalo atu heni ki he ni'ihi e kakano `etau nofo fakaha'a pe fakakainga `i ono `aho na'a tokoni ke ne huluhulu mai e nganga'ehu fakapolitikale mo fakakonisitutone `oku hoko `i hotau fonua tupu'anga.

Ko e ha e ha'a? Ko ha `uhinga `eni `e ua: 1) ko e kau fototehina `o ha hou'eiki pe Tu'i mo honau kainga `oku `i ai `enau taukei mo e `ilo lahi ki ha fa'ahinga ngaue pea `iloa leva ia ko honau fatongia fakaha'a (hange ko e ha'a Tufunga Ta Maka pe Lalava Kafa), pea 2) Ko e kau fototehina e Tu'i pe hou'eiki `oku nau kau ki ha fa'ahi fale `e taha `o makatu'unga he `uhinga fakapolitikale kenau ma'u e mafai pule ki he kakai mo e kelekele (hange ko e Ha'a Havea pe Ha'a Ngata).

Ko e fehu'i leva, neongo e ngaahi liliu `o onopooni, pe `oku kei anga fakaha'a mo fakakainga `etau nofo fakasosiale, fakapolitikale, fakalotu mo faka'ekonomika. Ko e tali ki ai `IO. Sai ka liliu fakatu'ulu'i e mafai pule lolotonga `e mole ka'anga nai e nofo fakaha'a mo e fakakainga. Ko e tali ki ai `IKAI, `e toki liliu pe ia `IATE IA `IKAI KO HA LOTO HA TOKO TAHA PE FALUKUNGA KAKAI, KA `I HE FALIUNGA TAU'ATAINA PE `A E TA'AU E LILIU (senituli `eni e mei 2000 hono fata mai kitautolu he ha'a mo e kainga te'eki ke motu `o molia `aupito).

Ko `etau nofo `i ono'aho ne pule'i mo fakalele `etau mo'ui mo e me'a kotoa pe `i he malumalu `o e ngaahi ha'a mo hono kainga , pea `i loto ai `oku ai e ngaahi Tu'i, hou'eiki, kau punake, kau tufunga ta maka, lavalava, fo'u vaka, kau kaivai mo e toutai, mo e ha fua. Pea ko e me'a tepu, ne ai e ngaahi ha'a ki he fatongia taki taha he fonua, pea na'e TAPU KE KAUNOA'IA (taki taha tauhi hono vaha'a ngatae, `ikai ha hikihiki kau `a) `a e ha'a ko e ki he ha'a ko e.

Pea na'e `ikai ha me'a ia ko e PULE FAKAAOAO PE FAKATAAU TAHA pe `a e ngaahi Tu'i mo e hou'eiki `iate kinautolu he ngaahi liliu lalahi mo e `isiu mahu'inga e fonua. Ne tu'utu'uni e Tu'i Tonga `i Kauhala'uta he malumalu e fale'i `a e kau Falefa mo e Sina'e (fototehina e Tu'i) pea to e makatu'unga he `ilo mo e taukei e ngaahi ha'a faifatongia taki taha, pea `i he ngaahi ouau lalahi ne toki aofangatuku `e he Tu'i Ha'amea (Lo'au ) mei Ma'ananga `o Fualu `i Ha'amea (tefito ki he talu e hu mai `a e kau Lo'au ki Ha'amea mei Hauai'i mo Tahiti he kuonga `o Tu'i Tonga `Afulunga mo Momo).

Ne `ikai ke `i ai ha me'a `i he'etau lau ha'a mo kainga `i ono'aho ko e TU'I Mo HONO KAKAI (KING AND HIS PEOPLE) pe PULE'ANGA MO HONO KAKAI (GOVERNMENT AND ITS PEOPLE), `o vahe ua pehe `i loto malie `o anga fakataau taha. Ne lau ma'u pe ko e Tu'i pe hou'eki mo e ngaahi ha'a pe KO E TOKOLAHI PE IA `I HE TOKO TAHA. Pea na'a nau pipiki pehe ma'u pe. Ko e vaeua `o pehe ko e Tu'i mo hono Kakai pe Pule'anga mo hono Kakai ne toki `omi ia `e he kau `Iulope `o kamata fuofua ngaue'aki `e Tupou I he Konistutone mo `ene ngaahi tofolofola. Ne hala ha me'a pehe ia kimu'a. `Oku anga fakafo'ituitui foki `eni `o kehe `aupito ia mei he pehe (Ha'a) Tu'i Tonga, (Ha'a) Tu'i Takalaua pe (Ha'a Tu'I Kanokupolu, `a e pau ke fakapipiki ma'u pe lea ha'a kae toki fika katoa `etau lau mafai pule.

Ko e kanoloto e mo'ui fakaha'a ne makatu'unga ia he FETOKONI'AKI mo e FEVEITOKAI'AKI `o makatu'unga he me'a `oku nau ma'u mei he KELEKELE ne pule'i `e he ngaahi Ha'a Tu'i, hou'eiki mo honau kainga. `A e laumalie tatau pe `oku ne kei faka'ai'ai e kau Tonga nofo muli ke li e meimei ua (teau) miliona he ta'u ki Tonga (`ikai ko ha laumalie fo'ou ia ne toki `omai). `A ia ko e poini mahu'inga `e taha, ko e TU'I, HOU'EIKI MO E NGAAHI HA'A NE AI HONAU NGAAHI KELEKELE TUKUFAKAHOLO TAKI TAHA, pea na'e pelepelengesi e kelekele ki he mo'ui fakaha'a mo fakakainga. Me'a mahu'inga heni ko kitautolu katoa ne tau kau ki he ngaahi kainga `o e ngaahi ha'a pea na'e ai `etau kelekele tuku fakaholo ne tau tupu kotoa mai mei ai, `a e `oku `iloa he `aho ni ko e kolo, feitu'u pe vahe (hotau nu'u) NE TAPU KE FIEKAIA MO TUKUHAUSIA ha taha he tu'utu'uni `a e ngaahi ha'a mo e nofo `a honau ngaahi kainga, pea ka vahe ha koloa pe me'atokoni ne fakapapau'i `OKU TOFUHIA KATOA mei he Tu'i ki he kau matapule mo e kainga. Pea ka si'isi'i ne SI'ISI'I KA E FEMOLIMOLI'I pea ka lahi PEA LAHI TAKI TAHA KAI. Ne `ikai ke ai ha me'a ko e lahi pea kai lahi pe ha ni'ihi tokosi'i ka e hala e toenga. Ko e laumalie heni, KE TOFUHIA KATOA PEA `OUA NA'A HALA PE TO HA TAHA, neongo ka si'isi'i, ka ko e SI'I PE KA E HA.

Na'e a'u pea hoko e ngaahi fakapoongi e ha'a Tu'i ka e lahi fakahoko `e he kau popula, hange he fakapoongi `o Tu'i Tonga Havea I mo e II, tuku kehe `a e fakapoongi `o Tu'i Tonga Takalaua ne fakapoongi `e ha kau tangata mei Ha'a Talafale, `a ia ko e toki tu'unga pehe ni `oku ha ai e movetevete e ngaahi ha'a, ka `oKU FEPAKI ia mo e tu'utu'uni e nofo fakaha'a mo fakakainga. Ko e ngaahi me'a lalahi pehe ni leva `oku fa'a hoko ia `i tu'a mei he tu'utu'uni tuku fakaholo fakaha'a mo fakakainga ko e 1) alea fakapulipuli ke fakapoongi ha Tu'i pe hou'eiki pe taha honau kainga, 2) alea fakapulipuli ke lapasi fakakautau ha ha'a mo honau kainga, pea mo e
3) alea ke fai ha fakafonua kovi ki he kau taki mo e kakai fakalukufua e fonua.

Ka e kehe ne a'u mai ki he kamata malohi e mafai `o Kauhalalalo tefito ki he Ha'a Tu'i Kanokupolu, pea ne to e fokotu'u mo `enau kau Falefa ke faifale'i pea ngaue'aki leva `a Ha'a Have Lahi mo Ha'a Ngata Motu'a `o mei fai tatau mo e fatongia fale'i e kau Sina'e ki he Tu'i Tonga. Ne `alu ke vaivaiange e mafai pule e Tu'i Tonga mo e Tu'i Takalaua ka e to e malohi mai `aupito e Ha'a Tu'i Kanokupolu mo honau ngaahi ha'a ne nau fu'u anga faka-Ha'amoa, `o fu'u anga fakapolitikale he fekuki ki he mafai pule ka e si'isi'i e faka mamafa ki he ha'a he lau faifatongia `a e ne malohi he kuonga e Tu'i Tonga (Toki hoko atu)

Faka'apa'apa atu,

Siosiua F. P. Tofua'ipangai

Lo'au Research Society (LRS)

pouvalu [at] aapt [dot] net [dot] au