'Etita,

Ne u `osi lave foki mei heni ki he Konga I `o e Fakalelei Tufunga Fonua `a Lo'au pea pehe foki ki he tefito'i taumu'a fakaako `o e ngaue `a e Lo'au Research Society (LRS), pe Sosaieti Fakatotolo `a Lo'au (SFL), `a ia `oku tuhu ki he "fakatotolo fakaako `i ha founga fakaanga tau'ataina anga ta'efilifilimanako ki ha fa'ahinga kaveinga pe". Pea pehe ki he "kumi hakili ki he tala `o Lo'au pea mo `etau ngaahi `ilo mei ono'aho". Pea `oku to e `i ai foki mo e ngaue mahu'inga `a e LRS ko ha, "fevahevahe'aki mo e kakai `a e ngaahi vakai mo e `ilo mei he loto Sosaieti fekau'aki mo ha ngaahi `isiu lalahi mo mahu'inga `oku hoko he fonua".

Ko e talanoa ko ia `i Tonga ki he KOMITI FAKAFONUA KI HA LILIU FAKAPOLTIKALE (KFLF pe National Committe for Political Reform  -NCPR) `oku taki ai `a e Pilinisi Tu'ipelehake pea mo e KOMITI LILIU
FAKAFONUA (KLF pe NATIONAL REFORM COMMITTEE =96 NRC) `oku taki ai `a `Akilisi Pohiva `oku mahu'inga ke to'o mai ketau fakatata'aki mo fakafehoanaki'aki mo e talanoa ki he `uhinga `o e lea tukufakaholo ko ia ko e "Fakalelei Tufunga Fonua `a Lo'au (FTFL)" pe Tufunga Fonua `a Lo'au (TFL)". Pea `oku to e ai mo e ngaahi lea mahu'inga heni `oku fie fai ki ai ha vakai mo hano veteki faka`uhinga, `a ia ko e `fonua' mo e `tufunga'.

Ko e lea `fonua' `oku ai hono ngaahi `uhinga kehekehe `i he'etau tala tukufakaholo, `a ia ko e fonua `e malava `o `uhinga ki he mohenga `oku ne kofu e ki'i pepe `i he manava `ene fa'e, ko e fonua `o `uhinga ki he kava mo hono tala mo e tano'a talu mei he `uluaki Lo'au, `e to e lava `o `uhinga `a e fonua ki he falukunga pe kakai fakakatoa `o ha motu pe konitineniti, ko e fonua `o `uhinga ki he kelekele, pea `e to e `uhinga pe ko e kakai mo e kelekele (me'a mo'ui mo e me'a mate kotoa pe he `atakai `o ha motu pe konitineniti). Ne fakafaikehekehe'i pe foki mei ono `aho `a e lea fonua `i he `uhinga ki he kakai mo e kelekele pea mo e lea ko ia ko e `pule'anga', pea `oku tau lave'i heni ne `osi fakafaikehekehe'i pe foki, tautautefito ki he Tufunga Fonua `a Lo'au, `a e fonua fakalukufua (kakai mo e me'a kotoa pe).

`A ia `e lava ke tatau faka'uhinga'I heni `a e fonua ki he lea faka-Papalangi ko e `nation' pea tatau leva `a e lea pule'anga ia ki he lea `government' pe `state'. Ko ha `ilo ma'olunga `eni he lau e kau memipa `e ni'ihi `a e LRS hange ko Dr `Okusitino Mahina `i he malava ke fai e fo'I vaheua ko `eni mei ono'aho `i he fonua mo e pule'anga, he `oku kau e fo'i fakafaikehekehe ni he kaveinga mahu'inga ki he talanoa'i mo e `analaiso talu mei he ngaahi senituli mai ki mui ni he ni'ihi `o e ngaahi mala'e ako he `social sciences' pea mo e `humanities'.

Ko e lea `tufunga' `oku tau `uhinga ia ki he "ngaohi, langa, fo'u pe fa'u (fatu) ha me'a ketau ngaue'aki pe faka'aonga'i, hange kapau te tau pehe, tufunga pe fo'u fale, tufunga pe fo'u vaka, tufunga langi.

Pea `oku to e malava foki `o `uhinga ki he tufunga'i ha ta'anga pe lakalaka he mala'e `o e faiva, pea `oku tau ma'u leva mei heni `a e lea Ha'a Tufunga `o `uhinga ki he ngaahi kulupu fakasosiale `oku nau `taukei' pe `ilo lahi' ki hano ngaohi pe fo'u e fale, vaka, langi pea pehe ki he mala'e faiva. Pea `i he mala'e faiva `oku tau to e ngaue'aki pe foki `a e lea `punake' mo e `pulotu' `o `uhinga kehekehe ka e kei tuhu pe ki ha ni'ihi he Ha'a Tufunga. `Oku to e to foki `a e fakamamafa heni `i he "ngaue `a e nima" pea `oku ma'u mei heni `a hono fa'a taku ko e Ha'a Tufunga ko e "Ha'a Nima Tapu", tautautefito ki he'ene `uhinga ki he ngaue tefito ki hono `tokanga'i' mo ngaohi e langi, mala'e pe sino ko ia `e Ha'a Maliepo `o e Tu'i `oka hala pe hou'eiki kuo pekia.

Ka e kehe `i he'ene ha'u ko e ki he ketau pehe, `oku "Tufunga Fonua `a Lo'au pe Fakalelei Tufunga Fonua `a Lo'au" pea `oku mahu'inga leva ia ketau `eke, pe ko e `uhinga fe'ia `o e lea tufunga mo e lea fonua `oku tuhu ki ai `eni. Ne `uhinga ia heni `a e lea tufunga fonua ki hono "fakakaukau'i mo fokotu'utu'u faka'atamai `a hono fo'u pe fakalelei mo fakanofonofo `a e mo'ui fakapolitikale, fakasosiale, faka'ekonomika mo faka'atamai `o e fonua `o a'u foki ki he anga hono leva'i `a e tu'unga mo e fotunga honau `atakai fakanatula `i `uta he kelekele pea mo tahi". `A ia `oku tuhu ia he lau mei ono'aho ki he fonua `o `uhinga ki he kakai mo e kelekele mo hono leva'i `a e tu'unga mo e fotunga honau `atakai fakanatula ke tokoni'I `a e fonua fakalukufua.

Pea `oku anga fefe leva `ene fekau'aki mo e LRS? Hange ko `eku

lave `i `olunga ko e Fakalelei Tufunga Fonua `a Lo'au `i heni,

ko `ene fo'u atu ha ngaahi fakakaukau pe fokotu'utu'u faka'atamai

fekau'aki mo e `uhinga tukufakaholo kou lave ki ai `i ha founga

fakaanga tau'ataina `i ha anga ta'e filifilimanako. `O kau ki ai `a

e kakai mo e kelekele mo hono leva'i hona `atakai

fakatou'osi. `O `uhinga leva ia he'ikai fakapalataha `a e talanga mo

e fakaanga ki ha fa'ahi pe `e taha, ka kuopau ke fakatoukatea ki he

Tu'i mo e pule'anga lolotonga pea pehe ki he tafa'aki `a e kau

feinga liliu pe liukava fakatemokalati. `Oku fakamahino heni `e he

Fakalelei Tufunga Fonua `a Lo'au `a e "mo'oni ta'emauae ko ia he hisitolia" ko e founga pule kotoa pe `oku "ikai haohaoa" pea `oku nau fonu kotoa pe he malohinga mo e vaivai'anga faka'ulunganga (pe molale) mo fakalao.

He ko e fehu'i leva `e pehe ni: `Oku `i ai ha anga fakaaoao mo ta'etau'ataina he pule faka-Tu'i lolotonga. Ko e tali ki ai `io.

Pea `e to e fehu'i, `Oku anga fakaaoao mo ta'etau'ataina `a e pule fakatemokalati? Ko e tali ki ai `IO. Sai ko e ha leva `ena kehekehe `a e fakaaoao mo e ta'etau'ataina `a e mei he? Ko e tali ki ai, ko e pule faka-Tu'i `oku tekeutua mai ia `o tau sio lelei ki ai, ko e fakatemokalati `oku kofukofu ia `o `ikai ketau lava `o sio lelei ki ai. Pea ko e `uhinga mahu'inga ia `e fakatoukatea pe pea `e ta'efilifilimanako pe `a e talanga mo e fakaanga `a e LRS pea ko `ene MA'A ia `a e fatongia `i he Fakalelei Fonua `a Lo'au.

Kapau `e `alu e LRS `o fakapalataha ki he tafa'aki `a e Tu'i mo e Pule'anga pe ki he kau feinga liliu/liukava `o fakalongolongo'i hifo pe ha lelei pe mo'oni `oku totonu ke fakavetevete, pea `e mole leva `a e `ene taumu'a fakaako tau'ataina mo ta'efilifilimanako ia `oku kano loto ai, pea `e iku leva ia `o `ikai to e kehekehe ia mo e taukave `oku fai `e he ngaahi kulupu fakapolitikale `i Tonga

hange ko e KOMITI LILIU FAKAFONUA (KLF pe NATIONAL REFORM COMMITTEE =96

NRC) pea mo e TONGA'S PEOPLE'S DEMOCRATIC PARTY (TPDP pe Paati Fakatemokalati `a e Kakai Tonga =96 PFKT), pe ko e kau taukave poupou fakapolitikale ko ia mei he tafa'aki `a Tu'i mo e pule'anga. Kapau he'ikai ke fakaanga'i tau'ataina `e he LRS `a e fakaaoao `a `Akilisi Pohiva mo Clive Edwards pea `e hange ia ha taha faiangahala `oku ne `ilo pe `oku kovi e kaiha'a kane faka'ai'ai pe `ene fanau kenau toutou fai. `Oku lea fakaanga tatau pe `a e LRS ki he Tu'i mo e pule'anga pea pehe ki he kau feinga liliu pe liukava, he `oku `ikai ha founga pule `e ta'e ma'u ai `a e fakaaoao mo e ta'etau'ataina.

Ko e taha, `oku te'eki ke mahino lelei mai mei he ongo Komiti:

KOMITI FAKAFONUA KI HA LILIU FAKAPOLTIKALE (KFLF pe NATIONAL

COMMIITTEE FOR POLITICAL REFORM - NCPR) pea mo e KOMITI LILIU

FAKAFONUA (KLF pe NATIONAL REFORM COMMITTEE =96 NRC) pe ko e fe'ia `i

he `uhinga `o e lea `fonua' `oku nau ngaue'aki `i he tu'u ko ia `a e

ongo Komiti FAKAFONUA, he `oku na fakafonua loua. `Oku tala `e he

Komiti FAKAFONUA `a e Tu'ipelehake he lau `e taha ko e

komiti "Talanoa-talanga" pe `o tanaki tau'ataina mai e fakakaukau mo

e tui `a e kakai, pea to e `i ai `a e lau ia `e taha ko e Komiti

FAKAFONUA fakalelei fakapolitikale mo fakakonisitutone pe `oku nau

fai, pea to e ai mo e lau ia `e taha ko e fakalelei e tapa kehekehe

mei he politikale ki he `ekonomika ki he sosiale. Ko e Komiti

FAKAFONUA `a `Akilisi `oku mahino mai pe ko e taumu'a tefito ko e liliu pe liukava fakapolitikale pea `oku nau tuhu tefito pe ki hano fulihi fakatulu'i e mafai e Tu'i he `oku nau tui ta'e to e veiveiua ko `ELITO ia `o e lahi taha `etau palopalema kotoa `i Tonga.

`Oku nau tui tatau kinautolu heni mo e tangata ako Siu-Siamane ko ia ko Karl Marx, `a ia ne ne pehe ko `ene, "mafuli pe `ekonomika `e mafuli e me'a kotoa he sosaieti pea `e hoko leva `o fiefia mo tu'umalie ange `a e kakai", `a ia ki he KLF `a `Akilisi Pohiva ko `enau tui "ko `ene mafuli pe politiki mo e mafai e Tu'i ko `ene mafuli kotoa ia e me'a he sosaieti pea `e hoko leva `o fiefia mo tu'umalie ange `a kakai". `Oku te'eki TONU PASIKA `a e lau ko `eni `a Marx `i hono sivi'i atu e hisitolia, pea `oku te'eki ke lava ha taha `i Tonga `o talapatonu mai pea fakapapau'i ta'etoeveiveiua `e fiefia mo tu'umalie ange e kakai ka fakahoko e liliu fakapolitikale `i he fiema'u ko ia ke fulihi e politikale mo e katoa e mafai `o e Tu'i. Ka e kehe `oku fai e feinga ia ke fakahoko e fo'i liliu ko ia `i Tonga, pea ko e fatongia pe `a e LRS ko hono talanga'i tau'ataina ta'efilifilimanako `a e nga'unu mei he ngaahi tuliki `oe fonua.

`Oku to e `asi mai foki ko e Komiti Fakafonua `a e Tu'ipelehake mo `Akilisi `oku `ikai kenau ngaue'aki `a e `uhinga `a Lo'au ki he tufunga fonua, pea `oku `ikai ke `ilo'i pe ko `enau ta'e fiengau'aki ko `enau ta'efieloto ke fili ki ai pe ko e `ikai pe kenau lau `ilo mo mahino ki hono mahu'inga. Ko e Fakalelei Tufunga Fonua `a Lo'au he kuohili ne fai TA'EFILIFILIMANAKO pea na'e fai `o tatau pe ki he Tu'i, hou'eiki mo e honau ngaahi Ha'a pea mo e kainga katoa, pea NE

FAI MA'U PE HE TAIMI KOTOA PE ma'a LELEI `A E FONUA FAKAKATOA, `o `ikai toki fai fakataimi pe ke fakatoli'a ha ni'ihi pe kuo nau kaikaila longoa'a. Kapau te tau mahino'i `a e ivi ko `eni `etau politiki tukufakaholo mahalo te tau TO E `ATAMAI FAKAPOTOPOTO ANGE, ka `oku `ikai.

Ko e LRS `oku `ikai ke KAUHALA TAHA IA MO E HA FA'AHI FAKAPOLTIKALE PE KO E TU'I MO E PULE'ANGA, ka `oku nofo taha pe ia ki hono feinga ke TATALA `A E MAHINO mo e MO'ONI `o ha me'a ki he fonua pea nau toki FILI TAU'ATAINA AI PE, pe `e loto ki ai `a e kau poupou `o e Tu'i pe kau temokalati ko me'a kehe pe ia. Ko kinautolu `oku nau fie FAKALOTO'I E KAKAI ki ha'anau tui fakapolitikale pe fakalotu, fai pe ia ka `oku `ikai kau ai pe taumu'a ki ai `a e FAKALELEI TUFUNGA FONUA IA `A LO'AU `o e senituli 21. `Oku ngaue pe ia ki he LELEI FAKALUKUFUA `A E KAKAI MO E KELEKELE MO HONO LEVA'I HONAU `ATAKAI.

Faka'apa'apa atu,

Siosiua F. P. Tofua'ipangai

Lo'au Research Society

Kenipela, `Aositelelia.