'Etita,

Hufanga he fakatapu 'oku fa'a aofaki atu he Ngaluope ka e 'ata moe ki'i motu'a ni ke fai ha lave ki he kaveinga 'oku fai hono talanga'i 'i hotau fonua he ngaahi 'aho ni 'a ia 'oku taku 'o pehe " Ke to e fakatemokalatiange hono fakalele e fonua.

Ko e fakakaukau 'o e temokalati ke fakahu ki Tonga ko 'eku ma'u na'e kamata 'e Palofesa Futa Helu mei Foa pea toki muiaki atu ai e kakai ko eni kuo nau uki e temokalati 'o pehe 'oku sai ange ia. Na'e pehe 'e Futa Helu he kamata ko e temo 'a e solova'anga e palopolema o Tonga. Talamahino pea ne pehe ta'etoe veiveiua ko e ta'e temo 'a e palopolema o Tonga. Ko e 'aho ni kuo 'oho atu e Petia, Mitia, Mesapotemia, Ha'apai, Vava'u mo e Niua ki he Temo ka kuo sitepu a Futa Helu ia ki he tafa'aki o saiti tu'uma'u ai o pehe 'oku fu'u vave e feinga liliu.

Ko e fakamatala'i ko e 'e Futa helu e Temo ko e pule 'a e tokolahi. Ko e ki'i definition ko eni 'a e Palofesa 'oku tonu pe ka ko e ki'i konga leleleka pe ia 'o e naunau pe elemeniti 'o e temo. 'Oku mahino mai na'e hanga 'e he Palofesa o 'omi e definition faka Kalisi 'a e tupu'anga 'o e temo.Ka ko hono mo'oni ko e temo mo hono lelei mo e kovi 'oku ha mahino ia i 'Amelika 'ikai te u 'ilo ki Kalisi ki he tu'unga 'oku nau 'i ai.

'I 'Amelika 'oku fa'u ia 'e he Ngaahi States pea ko e ngaahi states ko eni 'oku nau fakalele pe honau ngaahi pule'anga faka state 'o hange pe ha ngaahi fonua kehekehe. 'Oku 'i ai leva 'a e Federal government 'a ia 'oku tu'u i DC 'oku fau taha e ngaahi states ko eni 'o hoko ko e Pule'anga pe taha ko e United States of America(USA). 'Oku taku foki o pehe ko e fonua ta'ataina 'a 'Amelika. 'I he taimi tatau 'oku hange pe a 'Amelika ko ha fonua sivilaise e taha 'o 'i ai e Konisitutone mo hono lao. Ka maumau'i e lao te ke mo'ua fakatatau ki he maumaulao na'a ke fai. 'I he fu'u tau'ataina pehe e fonua ni 'oku 'i ai leva e fakamole(costs)'oku na u fua 'i he'enau fu'u tau'ataina pehe. Lahi fau e fai hia hange ko e tamate, pa'usi'i e fanau valevale, kaiha'a mo ha f'aahinga hia pe 'oku ke 'ilo ki ai 'e ma'u ia 'i 'Amelika. 'Oku lahi leva e ngaahi law enforcement agencies 'oku nau restore order 'i he fu'u fonua ni tatau pe he level 'o e states governments mo e federal governments 'ikai lau taha 'i a ki he restore order 'i he international arena. Ko e pa'anga lahi 'a e fonua 'oku fakamole ke restore e order he 'oku fu'u tau'ataina e kakai he temokalati o 'ova he lao. Ko e pisinisi ko e Free market economy pea 'oku tau'ataina mo ia pea 'oku fu'u lahi e fe'au'auhi. 'I he'ene pehe 'oku survival of the fittest tukukehe kapau 'oku ke fie pisinisi fakatonga pe koe. Ka 'ikai lahi ho'o pa'anga 'ikai te ke kau he lau. 'Oku exposed ho'o pisinisi mo ho'o ngaue ki he privatisation mo e outsource pea kuo 'asi lahi 'i Tonga he ngaahi 'aho ni. Ko e Fakatata mahino 'a e Tonga Electric Power Board na'e ma'u 'e he Shoreline. 'Ikai fai ha tokanga e taha 'a e kau Fakafofonga e kakai ia he taimi na'e takeover ai 'e he Shoreline e TEPB. Toki mau'u e kakai he totongi 'uhila pea nau 'oho holo. 'I he mo'ui faka'aho kuo pau ke insure ho'o me'alele ka 'ikai teke mo'ua at least $400.00 pea ka to e ua te ke ngaue popula.

Ko e ki'i konga pe ena 'o e mo'ui 'i 'Amelika 'oku ou lave atu ki ai he taimi ni. mou 'uta ange ki ai. Kapau ko 'Amelika eni 'a e fonua 'oku taku ko e temo lelei taha ia. Fefe taua Tonga. Te ta lava o fua e fakapa'anga(costs) 'e ta Temo. Te ta lava o fokotu'u ha law enforcement agencies 'oku fe'unga ke ne restore order he'eta temo. Te ta kei ngaue he ki'i ngaue ku ta ngaue ai pe 'e ma'u ia 'a ha fu'u milionea mei China. 'E kei ma'u hota 'api tukuhau pe 'e 'ave ia 'e he pule'anga temo fakataha mo hota 'api kolo.

'I he tohi novel ko ia ko e Lords of the Fly na 'e to ha vakapuna 'i he ki'i motu he Pasifiki pea ko e fanga ki'i longa'i fanau iiki na'a nau 'i he vakapuna ne nau nofo ai he motu. Ne nau va lelei he kamata ka ne 'alu pe taimi mo 'enau feke'ike'i 'onau feta'aki. "I he konga faka'osi ne a'u atu 'e nau feta'aki ki he matatahi e motu moe to mai ha vakapuna to tahi pea hopo mai ha 'eiki tau mei ai 'o ne sio ki he longa'i fanau pea ne pehe ange. " What you guys doing? Ne fakahaofi kotoa ai pe longa'i fanau na'e toe.

Kapau he'ikai te ta lava o fua e cost 'e ta temo. 'e fua 'e hai. Te ta sio ki he lelei 'oku ma'u mei Tu'apule'anga me i he ngaahi famili. Ta'epau ia 'ikai 'ilo ha taha ki he kaha'u. Ta ko e niu pe mo e siaine 'oku ma'u i Tonga. 'E hoko leva hota fonua ko e fuofua Temokalati niumotu'u ia mo e siaine i Mamani.

Josh Mila

Salt Lake City, Utah, USA.