'Etita,

Hufanga atu he Talamalu ‘o e Fonua kae fai atu mu‘a ha fakalanga talanoa ki he kaveinga ‘oku nga‘uta ai ‘a e fe‘aveaki ongoongo ‘o e vahaope. ‘Oku kei malohi pe hono teke ‘o e kaveinga ‘o e liliu faka-politikale ki Tonga pea neongo ‘oku tau kei talanga‘i e taumu‘a mo e fakaikiiki ‘o e liliu ko eni ‘oku totonu ke manatu‘i, neongo e mahu‘inga ‘o e liliu ‘oku fai ai e laaulea, ‘oku mahulu atu e mahu‘inga ‘o e kaveinga ko e Pule‘anga Tau‘ataina (Sovereign Nation). ‘O ‘uhinga ia ke tau foua e liliu te tau loto ke fakahoko ka ‘i he ‘osi ‘a e ‘uuni liliu kotoa koia,‘oku kei hoko pe ‘a Tonga ko e Pule‘anga Tau‘ataina. Na‘a ‘osi ange liliu kuo lahi ange ‘a e konga ‘o ‘e tau mo‘ui ‘oku ‘ikai ke tau pule kiai ‘i he me‘a ‘oku tau pule kiai.

Ko hono fua ‘o e pule‘anga tau‘ataina ‘oku fai mei he ngaahi pou tefito ‘o e mo‘ui ‘a e sosaieti ‘oku kei pule‘i ‘e he kakai mo e pule‘anga ‘o e fonua koia. Ko e ngaahi tefito koeni ‘oku kau ai ‘a e ‘ulungaanga fakafonua (traditions), anga fakasosiale (customs), fa‘unga fakasosiale (social structure), lea, fatunga ‘ilo, ‘ikonomika mo hono politikale. ‘Oku fekuki ‘I he ngaahi me‘ani kotoa ‘i he laka ‘a taimi ‘o fakasino mai ai e sivilaise ‘a e sosaieti kotoa pe. Kuo tau ‘i ha kuonga kuo hanga ‘e he tekinolosia ‘o fakafe‘iloaki e ngaahi sosaieti ‘i he tapa kotoa ‘o mamani ‘o fekita ai e ngaahi sivilaise. ‘I he fekuki koeni, ‘oku matu‘uaki 'e he ni‘ihi, fakafekake‘i e ni‘ihi, tangi ke tatau e ni‘ihi pea tafia ai e ngaahi sosaieti lahi ‘i he ta‘au ‘o kinautolu ‘oku malohi ange. He ‘i he hopo mai ‘a mamani mei he kuonga faka-ono‘aho, kuonga ‘o e Tuli-Tevolo (Dark Ages), kuonga hono Fakakake ‘o e ‘Ilo (Renaissance), kuonga Kumi me‘a Fo‘ou (Ages of Discovery), kuonga Faka-Kolonia (Colonization), kuonga fo‘ou (Modern Age)‘o a‘u mai ki he senituli 21 ‘oku kei kau a Tonga ‘i he fakapuepue ko e Pule‘anga Tau‘ataina. He na‘e a‘u mai ki he senituli 19, 20 ko ‘etau me‘a pe ‘e taha na‘e tukuange ke kau mai ai ha Pule‘anga mei tu‘a ‘a ia ko Pilitania na‘a nau tokanga‘i hotau va moe ngaahi pule‘anga kehe (foreign policy) ‘i he fotunga ‘o ha Talite Malu'i. Na‘e toki mavahe ‘a Tonga mei he felotoi ko eni ‘i he mahino tene lava pe ia ‘o fakahoko lelei ‘a e fatongia ko eni ma‘ana. Ko hono a‘usia eni e Tonga ‘a e tumutumu ‘o e Pule‘anga Tau‘ataina.

Kuo anga maheni mai ‘aki ‘e he ngaahi kulupu faka-politikale ‘a e ui ki he ngaahi fonua mei tu‘a mo e ngaahi kautaha Fakamamani Lahi ke nau kaunoa ‘i he ngaahi me‘a fakalotofonua ‘a Tonga. Pea ‘oku taki heni ‘a e kau Fakafofonga ‘o e Kakai. Pea ‘oku tautefito e ui ko eni ki he pule‘anga Nu‘usila mo ‘Aositelelia, pea ‘i he fakakautaha ki he Kominiueli moe ngaahi Felotoi Fakavaha‘a Pule‘anga. Na‘e kei tolonga mai hono faka‘apa‘apa‘i ‘e hotau ngaahi fonua kaunga‘api ‘a e totonu ‘a Tonga ko e ‘Pule‘anga Tau‘ataina’ ‘o toutou fakamahino ki he ngaahi ui mei he kau Fakafofonga Falealea ‘oku ‘ikai ha totonu ‘a ha fonua ‘i he Lao Fakavaha‘a Pule‘anga ke kaunoa ‘i he me‘a fakalotofonua ‘a Tonga. Ka ‘oku ha mei Nu‘usila ‘i he uike kuo 'osi 'oku ‘iai ha‘anau ngaue mei he politiki ‘o e ‘Ta‘ekaunoa’ ki he politiki ‘o e ‘Ohonoa’:

...· Na‘e fakaha ai ‘e he Sea ‘o e Komiti Faka-Fale Alea ki hono vakai‘i e va ‘o Tonga mo Nu‘usila ko Peter Dunne ‘o pehe: ‘New Zealand has warned Tonga that it will pay greater attention to the Kingdom‘s affairs in the future...…’(Radio Australia 13/2/06). Na‘e fokotu‘u e Komiti ko eni ke vakai‘i ‘a e ngaahi me‘a fekau‘aki mo e fakalelei faka-Temokalati ‘i Tonga ‘a ia na‘e tokanga ki ai e kainga Tonga ‘i Nu‘asila.

Ko e fa‘ahinga fakamanamana eni ia ‘oku ‘ikai ke ‘I ai hano makatu‘unga ‘e taha pea kuo taimi ke ‘omai ‘e Tonga hano fakafepaki‘i fefeka ‘o e teuaki kaunoa ko eni. Mahalo ‘oku ngalo ia ‘i Nu‘usila ‘oku ‘ikai ko ha Pule‘anga Tau‘ataina ia. Ko e fiema‘u ‘a e kainga Tonga ‘i Nu‘usila ‘oku ‘ikai ko ha makatu‘unga ia ke fai ai mei he Sea ko eni ‘a e fa‘ahinga fakamanamana ko eni ki Tonga. Ko e me‘a pe ‘oku kau ai e Pule‘anga Nu‘usila ko e fekau‘i e ‘one term wonder’ Sea ko eni ke ‘shut up’. Pea na‘a ‘oku fai e ‘oho kuikui mo e kole tokoni ki he liliu kae tekeutua atu hotau palalulu ke mounu ‘aki ‘e hotau ngaahi fonua kaunga‘api ki he‘enau kumi kiki. He ‘oku ‘alu pe e taimi mo e faitatau ‘a e Pro-Democracy moe fa‘ahi fakapolitikale ‘a e kau Pisinisi ‘oku ‘iloa ‘i muli‘ni koe Liberal Party.

...· Ko e feinga ke ngaue‘aki e ongoongo ke fakakouna ‘a Tonga ke fakanofo palemia ‘a Dr Feleti Sevele,‘i hono feto‘oaki e fakanofo ‘o e Tokoni Palemia mo e lakanga Palemia.

‘Oku ‘ikai ko e palopalema pe kohai ‘e fili ke Palemia. Ko e palopalema ko hano fakakouna fakatovave ke fili ha taha te‘eki ke fakakaukau‘i lelei, ‘aki pe ‘uhinga kuo fakamafola ‘e ha ni‘ihi pea loto ki ai e fa‘ahinga. Ko e fa‘ahinga fiematai eni ia kuo ‘osi hono taimi. Ko e lakanga Palemia ‘oku ou tui au ko e ‘ulungaanga tefito ia ke fili ‘aki ko e Poto Fakapotopoto, ‘Ofa Fonua, Taukei mo Falala‘anga. ‘Oku ‘ikai koha lakanga eni ia kiha kau ma‘u mata‘itohi pea mole atu ke mama‘o ha kau pisinisi. ‘Oku ‘ikai ke tau honge tangata.

Ko e lau to‘onga faka-kuonga ‘o e Senituli 21 ko e kuonga Fakamamani Lahi (Globalization) pea ‘oku fasitanunu mai ai e ngaahi Felotoi Fakavaha‘a-Pule‘anga ‘oku felave‘i mo e tapa kehekehe ‘o e mo‘ui ‘a e pule‘anga takitaha. Ko e kuonga Fakamamani Lahi ko eni ‘oku uho faka‘ikonomika hono natula ‘a ia ko e kaveinga ‘Fefakatau‘aki Tau‘ataina’(Free Trade) ‘o ‘uhinga ia ko hono fakavetevete ‘o e ngaahi malu‘i ‘oku fai ki he‘enau koloa faka-lotofonua kae fokotu‘u ha fa‘ahinga makatu‘unga ke lava e ngaahi koloa tatau mei tu‘a ‘o hu ki he maketi koia. ‘Oku hoko heni e fihitu‘u tupu ‘i he feinga ke ma‘u ha potupotutatau faka-‘ikonomika ‘i he mata ‘o e tokehekehe ‘o e tu‘unga koloa‘ia ‘o e ngaahi fonua. ‘Oku mahino leva heni ka ‘okapau ‘oku tau ‘unu ki he fakakaukau ‘o e ‘Fakamamani Lahi’ kuopau ke tau ‘uluaki fakapapau‘i hotau tu‘unga faka-koloa‘ia ‘uluaki, fakafa‘ahinga e koloa ‘o fakatatau ki he fiema‘u ‘a e fakataumai mo e fakatauatu, koeha e koloa ‘e malu‘i mo e fa‘ahinga malui ‘oku fiema‘u ki ai, pea toki fili pea fatu mei ai ‘e tau kau ki ai mo e kakano ‘o e Felotoi koia. Pea ko e tu‘kunga tatau pe ‘e fakahoko ‘aki hono siofi ‘o e ngahi aleapau mo hono ola pe nunu‘a, mei he picta dicta, ‘ena felave‘i moe ‘Fakalelei ki he Tukuhau’ ‘a e Tukuhau Ngaue‘aki (Consumption Tax); ‘O a‘u mai eni ki he WTO ‘i he‘ene felave‘i moe liliu ki he Tute. Ko e kuonga eni ia ‘o e ngaahi aleapau pehe‘ni, ka ko hono ola mo e nunu‘a ‘e mate mai pe ki hotau tu‘unga faka-‘atamai.

‘Oku ‘ikai ko ha me‘a eni ia ‘oku faingata‘a ke fakahoko. ‘Okapau te tau kamata mei hono to‘o e Talite Malu‘i mo Pilitania. Ko e fehu‘i, ‘Oku tau kei pule kanokato ki he‘etau ma‘u‘anga mo‘ui pe ‘ikai? Ko hotau tahi mo hono ‘atakai. ‘Oku tau malu‘i mo tauhi e koloa ko eni ke fakatupulekina hono me‘amo‘ui? Ko e laiseni toutai ‘e fiha kuo tau tuku atu ki muli mo e natula ‘o e Laiseni ko eni? ‘Oku tau lava ‘o faka‘aonga‘i e koloa ko eni ki ha halanga pa‘anga ‘a e fonua?; Kelekele. Koeha kuo tau fai ke fakatolonga ‘a e ivi fakatupu hotau kelekele ki he ngoue? ‘Oku fe‘unga e lao ke malu‘i hotau kelekele mei he fakatau fakakomesiale? (hange ko lisi ta‘u 99). Ako; ‘Oku lava ‘e he‘etau polokalama ako ke makupusi e fekumi tau‘ataina ki he ‘ilo ‘i he ngaahi mala‘e kehekehe ‘o e mo‘ui? Pe, ‘Oku fakangatangata pe ki he me‘a ‘oku tau pehe ‘e ‘aonga ‘i ha taimi?. Te tau fai e fehu‘i tatau ki he Lea pe ko ha toe me‘a pe. Kaikehe, ‘e mahino pe mei he natula mo e ola ‘oha fakafehu‘i peheni ‘a e tukunga ‘oku tau ‘I ai. ‘Oku ‘ikai ke toe fiema‘u ke fokotu‘u ha Kosilio ia ki ai.

Kaneongo ia, ka ‘ikai ke tau ‘analaiso fakalelei ‘a e ngaahi felotoi ‘oku tau kau ki ai ‘o fakatatau ki he saianisi pe teoli ‘o e ‘Fakafetongi Ola mo e Nunu‘a’ (Theory of Exchange); pea pehe ki he kau ngaue faka-politikale ke mahino e Politiki ‘o e Pule‘anga Tau‘ataina, pea ‘e mole ke mama‘o ha‘atau ofi ke fakafaikehekehe‘i ‘a e Fakalakalaka mo e Fakatomala ‘i he funga ‘oha Tau‘ataina ‘o hange ko ia ‘oku tau ma‘u ‘i he ‘aho‘ni pe ko ia ‘oku fai ki ai e feinga liliu.

Faka‘apa‘apa atu

Inoke Fotu Hu‘akau