'Etita,

`Oku `asi mai he uike ni `i he fakamatala `a e Tu'i Pelehake mo Dr Sitiveni Halapua he kupenga vahaope `a e Matangi Tonga `oku kei ta'emahino pe `a e anga hono fakanofonofo e kau memipa mo e fakalele `a e Komiti Talanoa-talanga ko ia `oku ne fakafofonga'i e Tu'i, Falealea mo e Kakai, `i he `uhinga tefito `oku na kei faka'ape pe ki he tu'unga `o `Akilisi Pohiva mo Clive Edwards mo `ena kau kakato ki he Komiti ni `o `ikai tali ke mahino lelei `a e mo'oni.

Ko e fehu'i, ko e ha e `UHINGA FEFEKA pea mo e FO'I POLITIKI `oku toitoi mai mei mui, he `oku `ikai ke mahino mai ki he kakai, `a e `uhinga kuo tali ke fakakau pe `a `Akilisi mo Clive `i he Komiti `a e Tu'i `oku KEHE pea FEPAKI `ene ngaue mo e Komiti Liukava `oku na kau ki ai `i tu'a.

Ko e Komiti `a `Akilisi mo e toenga e kau feinga liukava mo `enau fu'u `ipiseli founga pule ne fakahu atu ki he Tu'i ke fai mai ha'ane tali ka `ikai tenau liliu fonua (hange ha ngaohi moto loli), te'eki fai hano vakai'i pe potatala mo e kau Tonga mo e kau ako `i muli mo mahino ki he kakai fakalukufua hono konga ta'efakalao mo e fakalao. Ko `enau KOPI hangatonu pe mo e muimui ki he `u konga konistutone founga pule fakatemokalati `a NZ mo e ngaahi fonua Uesite, `a e kuo mahino `oku ngaue kiate kinautolu he `oku hoa ia mo `enau anga fakafonua, fakasosiale mo faka'ekonomika. Ne fai `a e tui au `a e ngaahi fonua temokalati Uesite, pea kuo nau o atu pe `o tui aipe.

Na'a ku lave atu kimu'a ki he mahu'inga mo e pelepelengesi `o e ngaue `a e Komiti `a e Tu'i he ko e kinautolu `oku nau fakafofonga'i mahino `a e Tu'i, Falealea pe Pule'anga pea mo e kakai, ka ko e Komiti `a `Akilisi `oku ne fakafofonga'i pe `e ia kinautolu mo honau kau muimui neongo `oku ME'A NGAUE'AKI e hingoa `o e kakai.

Ko e Komiti `a e Tu'i ko honau fatongia mahu'inga taha ko `enau FACILITATE pe FAKAMA'OPO'OPO TAU'ATAINA mai e fakakaukau mo e tui `a e kakai ki he fakalelei fonua, pea `oku fiema'u e kakai `oku nau memipa ai ke ha mahino mai `enau ngaue tefito ko e kau FACILITATOR `aki hono ngaue'aki `a e Talanoa-talanga `a Sitiveni, pea ke `oua `e to e `asi nenefu mai ha ni'ihi `i loto `oku nau TU'U TA'EMAHINO `o `ikai mahino pe `oku nau kau pe `ikai, pea `oku nau to e kau kinautolu he tohi `ipiseli ta'efakalao pea anga liukava.

`Oku 'i ai ha Komiti Fakafonua pehe `i mamani `oku nau fai e ngaue mahu'inga mo pelepelengesi ni, ke TOUTOU TALA pe `e `Akilisi ia mo Clive `oku TE'EKI MAHINO IA PE `OKU NA KAU KAKATO, pea ko e to e

kovi taha ko e to e POUPOU atu pe ki ai `a e Tu'i Pelehake mo Sitiveni, pea na to e faka'ape ta'emahino pe kinaua ia `o pehe `oku sai pe ia. Pea `oku ha mai he fakamatala `a e Tu'ipelehake ko e Falealea pe `oku ai e mafai ke fakanofo `a `Akilisi mo Clives. Ke sai fefe ha fa'ahinga kulupu pehe `oku falala atu ki ai e kakai tene

fai e talanoa-talanga, pea `osi ko ia ne `ikai to e fai ha fakataha ia `a e Komiti ni ki he PALOPALEMA NI.

Ko e ha `oku faingata`ia ki ai `a e Tu'ipelehake mo Sitiveni he fekau'aki mo `Akilisi mo Clive, ka e `ikai ke `o hake mahino `oku FEPAKI `a e loto `o e ongo Fakafofonga ni mo e tu'utu'uni fakafalealea mo e lao. Ko e ha e me'a `oku faingata'a ke tukuange kinaua kitu'a ke mahino pe `oku na tu'u `i fe. Ka e `oua `e

fakatonuhia'i e to'onga ta'e fakafalealea mo ta'e fakalao ni.

`Oku lolotonga fai `e `Akilisi mo Clive e fo'i ngaue `oku fepaki fakatu'utu'uni mo fakalao mo e Falealea, he `oku nau kau kinaua he komiti `i tu'a mei he Komiti `a e Tu'i ne FILI `e he Falealea pea `oku `ikai tali `e he Fale `ena Komiti, pea `oku nau fa'u e `u `otu founga pule `oku ta'efakalao kotoa, pea `oku anga fakaliukava he `oku nau tuhu kotoa ki he fulihi fakatu'ulu'i e mafai e Tu'i. `Oku manava `ofa `a e Tu'i he `u founga ko `eni kuo nau fai pea `oku te'eki kene ngaue'aki ha tautea `i hono ngaahi mafai `oku faka'ata he konisitutone.

Ko e Komiti `i tu'a `oku to e hala fakangaue foki kena fakatou kau he ongo komiti `oku na fehangahangai fakalao pea `oku ai e angai sipai ia heni kena kau loua pe ke ma'u pe e mo e ngaahi ngaue mo e fakamatala mei he, pea `oku to e pehe ko Clive `oku ne fokotu'utu'u

fakafale'i e Komiti `a e Tu'ipelehake, pea ko `Akilisi ia `oku fepoupouaki ia mo e Tu'ipelehake ki he feinga liliu `i tu'a.

Ko e `uhinga nai `eni `oku `ikai ke lava ai `o fakalelei `a e palopalema ni, pea ko e Tu'ipelehake kuo `asi lahi mai `oku to e fakatoupoupou pe ia ki he ngaue `a e Komiti `a `Akilisi pea to e poupou pe ki he Falealea mo e Tu'i. `Oku mo'oni `aupito heni `a Fineasi Funaki ia he'ene pehe `oku ai e `conflict of interest' he Komiti ni. `Oku `asi mai heni `oku `ikai ngata pe `ia `Akilisi mo Clive ka ko e Tu'ipelehake `oku poupou ki he pea to e poupou ki he. Lolotonga ia `oku `osi mahino `oku `ikai ke kauhala fakataha e Tu'i mo e fa'u `ipiseli `a `Akilisi mo Clives mo e ngaue hona kau muimui.

Mahalo kapau `oku pehe pea `oku LELEI ANGE ke malolo mai `a `Akilisi ia mo Clive mei he Falealea `o fai pe hona loto feinga liliu `i tu'a mo `ena Komiti, ka e tuku ange ke `ata e ngaue ia `a e Falealea mo e Pule'anga ki he liliu kuo paasi mai mei ai. Ko e fakalea `e taha MAHALO KUO TAIMI TOTONU KENA MALOLO MAI MEI

FALEALEA KI `API ka e lava `o fai `a e `u ngaue pehe ni `i ha founga mahino `oku `ikai to e fihi e fakakaukau e kakai ia he'ena politiki kumi mafai mo e ngeia fakataautaha.

Kuo `alu `eni ia ke ANGA FAKAFO'ITUITUI pea FAKATIKITATO e ngaue `a e Komiti e Tu'i, he `oku nau tali pe ke FA'IFA'ITELIHA pe `a `Akilisi ia mo Clive, `o na fai pe `a e fo'i fa'iteleiha tatau `oku na fakaanga'i'aki `a e kau Taki e Pule'anga. Ko `ena `oku nau fa'iteliha pe kinaua pea he'ikai to e `i ai ha fakapulipuli fakangaue ia `a e Komiti `a e Tu'i tena tanaki kena TOKI `A'AU MAI he kaha'u ki he kakai ha'ana ta'efiemalie, he ko `ena kuo na `osi fai. Ko e fakapulipuli fakangaue he Kapineti mo

e Fakataha Tokoni he kei `i ai `a Clive kuo `osi `a'au mai (neongo `oku tapu `eni `o a'u pe ki he ngaahi fonua fakatemokalati) pea ko `Akilisi `ena kuo `ikai ha fakamatala fakangaue mo fakapulipuli he'ene pulusi mai he Kele'a (neongo `oku to e tapu mo `eni he ngaahi fonua temokalati ke kaiha'asi mai ha `u fakamatala mei he Pule'anga he kau ngaue fakapule'anga ...ˆ ko e tautea pau ko e ngaue popula).

Ko e fehu'i mahu'inga `e taha ketau to e vakai ki ai, ka tuku kitu'a `a `Akilisi mo Clive kena o `o `ai `enau Komiti fa'u `isipeli mo vakai pe `e tali fakaku mai `e he Tu'i `enau `u fokotu'unga founga pule, `e kei lava nai e Komiti `a e Tu'i `o fakahoko e Talanoa-talanga mo e kakai? Ko e tali ki ai `IO. `Oku `ikai ke HONGE kakai `a Tonga ke fakahoko e fakalelei fakapolitikale. `Oku `i ai `etau lea, "'Ikai ha taha pe ha to'a `e tu'u tokotaha". `O `uhinga ia `oku `ikai TAHA PE `A E TO'A he fonua.

Ne `osi anga fakapalataha pe foki e Komiti `a e Tu'i he `ikai FILI `e he Komiti ni, pe Falealea, ha to e kau Fakafofonga mei tu'a ne `ikai ngaue fakapule'anga ke kau ki he Komiti ni, pea ko `eni `oku nau anga fa'ifa'iteliha pe he tu'u fekau'aki mo `Akilisi mo Clives.

`Oku faka'ata `e he Tu'ipelehake, pe ko e Falealea hange ko e lau `a e Tu'ipelehake, `a `Akilisi mo Clive kena FA'IFA'ITELIHA PE, pea `oku `ikai ke MA'A leva heni e ngaue `a e Komiti e Tu'i, pea ko `ena ne to e fakamo'oni'i pe `i hono fehu'ia he kau Tonga `i

`Amelika(ko e me'a lahi 'aupito 'eni ki he kakai). `Oku fihi ki he kakaihe `oku anga FAIKEHE. ` Ko e faka'osi, `e fakahoko `a fe `a e Talanga-talanoa mo NZ mo `Aositelelia he `oku hange kuo lava pe `a `Amelika pea talamai ia `oku `ikai ha pa'anga ia ke fai ha to e Talanga-talanoa mo e kau Tonga `i muli. Kapau `oku pehe ne totonu ke tatali katoa `a muli ka e `oua `e hange `oku anga filifilimanako, hange `eni ko e kau Tonga `i `Amelika `oku nau Fakafofonga'i `a NZ

mo `Aositelelia.

Pea mahalo `oku mahu'inga ke `oua e fokotu'utu'u e polokalama ngaue `a e Komiti ni `o fu'u `asi mata lahi mai pehe, `o to kehekehe ia mo e taimi ngaue `e lava ke fakahoko ai. `Ai pe ke `oua e fu'u heva mo tuenoa `a e `amanaki `a e kakai Tonga `i muli.

Siosiua F.P. Tofua'ipangai

pouvalul [at] aapt [dot] net [dot] au