Ki he 'Etita,

Ko e komiti na'e fakamafai 'e he Fale Alea hono fokotu'u "Komiti Faka-Fonua ki he Fakalelei Faka-Politikale" ka 'oku 'ikai ko e "Komiti Faka-Politikale ki hono Fakalelei 'o e Fonua". Ka 'ikai ke mahino e poini ko eni ki he'etau kau Politiki, te tau toe foki mai pe ki he Felekeu na'a tau kamata mei ai. Ko e lea FAKA-FONUA mo e FAKA-POLITIKALE tena kehekehe lahi 'i hono fakasino 'oha Komiti ke fataki ha kaveinga ngaue. Ko e komiti kuo tau fakasino mai ko e Komiti Faka-Politikale, 'oku 'ikai koha Komiti Faka-Fonua. Tupu mei he ta'emahino ko eni, 'oku 'ikai ai mahino ki he kau Fakafofonga 'a e palopalema 'oku hoko 'i he ua 'a e Komiti. Ko e Faka-Fonua 'e taha pe e Komiti, ko e Faka-Politikale 'e lahi e komiti ia 'o hange koia kuo tau sio mata kiai.

Kole ke u hao atu he talamalu 'o e Fonua kae fai atu ha fakalanga talanoa ki he pehe kuo 'osi e taimi na'e tuku ki He'ene 'Afio ke 'omai ai ha tali ki he Fokotu'u 'o e Ngaahi Liliu ki he Konisitutone mo e Faka-Politikale 'a ia kuo fa'u 'e he Komiti 'e taha. Ko e tukutaimi na'e fakahoko 'e he Komiti ko eni ki he'enau Liliu Faka-Politikale ko Sanuali 16, 2006. Ko e komiti 'e taha kuo toki mahino mai 'e nau 'asenita ngaue, ka 'oku kei felekeu 'e ne kamata.

'Oku 'iai e ngaahi me'a 'oku ou ta'alafili ai 'i he tukunga fakakaukau 'a kinautolu 'oku nau kei faka'utumauku 'i he fakakaukau ngalivale ko eni pea teu 'oatu pe heni ha ni''ihi 'o e ngaahi me'a ko eni. Pe 'oku mahino kiate kinautolu 'a e palopalema 'i he 2 'a e Komiti ki he Liliu, mo e tatau 'ena kaveinga pe 'ikai:

Ko e fe 'a e Komiti te tau ngaue 'aki? Ko e Komiti na'e tali 'e he Fale Alea ke fokotu'u (tau lau eni koe "Komiti Fakafonua") pe ko e Komiti na'e fokotu'u 'e kinautolu kuo 'osi 'I ai 'e nau fakakaukau pe 'anautolu ki he'enau liliu 'oku fiema'u (Komiti 'a 'Akilisi).

'I hono te'eki ai ke solova e (1), kuo 'omai 'e he Komiti 2 ia 'e ne fokotu'utu'u (8/12/05) ke fakahu ki he'ene 'Afio. Pea pehe, kuopau ke 'oange ha tali 'i he 16/1/06. Ka 'okapau 'oku te'eki 'oatu 'e He'ene 'Afio ha tali, ko e tali eni:

TAU TATALI PE KOEHA E FOKOTU'UTU'U 'A E KOMITI FAKAFONUA KI HE LILIU FAKA-POLITIKALE. Ko e 'uhinga, na'a 'oku 'I ai ha me'a ia ai ke 'aonga pe toe sai ange ke fai'aki e Liliu.

'Oku 'ikai ke 'uhinga kiate au 'a tukunga 'atamai 'o e kau Fakafofonga 'o e Kakai na'a nau paasi e Fokotu'u Komiti 'i Fale Alea, 'osi koia kuo nau o kinautolu 'o fai e me'a kehe. 'Okapau kuo nau 'ilo ha fehalaaki 'o e fokotu'u na'a nau fakapaasi mei Fale Alea; Koeha nai hano faingata'a ki he kau Fakafofonga ko eni ke nau toe foki pe ki Fale Alea 'o fakalelei'i mei ai e Fokotu'u ke maau honau loto pea toki fakahoko e ngaue. 'Okapau na'e 'ikai ke nau loto ki ai, Koeha na'e paasi mai ai?

Ko e palopalema eni ia na'e 'ikai totonu ke hoko ka 'oku ou tui na'e 'ikai fakakaukau'i lelei 'e he 'Eiki Tu'ipelehake ia 'ene fokotu'u na'e tali 'e he Fale Alea. 'Osi hono tali 'e he Fale Alea e fokotu'u pea 'omai moe Tu'utu'uni Tatataki (Terms of Reference) 'o kaveinga 'aki ke fai ha vakai'i ta'efilifilimanako ki he Liliu Fakapolitikale moe Liliu ki he Konisitutone. Koe fehu'i hono hoko, Koeha leva e natula mo e kakano 'oha komiti pehe'ni? 'Oku fakapotopoto nai ke kau 'i he komiti ko eni 'a kinautolu kuo 'osi 'iai 'e nau 'asenita ki he liliu? Ko e tali kiai, 'IKAI. Ko hono nunu'a 'o e tonounou ko eni kuo tau a'u ki ai he 'aho ni: Ko e mavahe 'a kinautolu ne 'osi 'I ai pe 'enau 'asenita faka-politikale 'o fokotu'u 'e nau komiti pe 'akinautolu. Ko e 'uhinga, he 'ikai pe ke ma'u 'e he fa'ahinga ia ko eni ha tau'ataina ke nau vakai'i ha 'asenita liliu kehe mei he'enau kaveinga mo e fokotu'utu'u liliu. Pea kuopau ke fakapapau'i 'e he 'Eiki Tu'ipelehake 'e mahu'inga tatau kihe komiti 'a e fakakaukau kotoa 'e fakahu atu ki ai.

Lolotonga 'a e 'osi palopalema'ia pe e mavahe mo e fokotu'u Komiti fo'ou. Kuo ma'u e talanoa ia ko e Tu'ipelehake pe na'ane huufi fokotu'u e "Komiti 'a 'Akilisi". 'Oku hoko e palopalema ko eni ko e 'ikai ke tau'ataina e fakakaukau 'a e Eiki Tu'ipelehake ki he natula 'o hono tali 'e he Fale Alea 'ene fokotu'u. Pea 'oku tu'u leva e kakai 'o e fonua 'i he taaufu'ua mo e ta'emahino fekau'aki mo e va 'o e ongo Komiti ko eni. Ko e ngaahi feme'a'aki ki muli ke fakamahino 'a e tukunga ko eni 'oku 'ikai ke 'i he "fakamatala fakamahino" ia 'a e me'a tene vete e ta'emahino ko eni. Ke fai mo fakamahino 'e he 'Eiki Tu'ipelehake ki he Fonua mo e kakai Tonga "'OKU TAHA PE E KOMITI KUO FAKAMAFAI 'E HE FALE ALEA TONGA" ke ne fakahoko e ngaue 'oku fiema'u ki he Liliu Faka-Politikale. Ko e kei pehe koia "'OKU KEHEKEHE PE E NGAUE 'A E ONGO KOMITI" 'oku hala'ataa ke ne fakamahino 'e ia ha me'a. Ko hono fakamahino 'oku pehe'ni:

(i) Tuku ki tu'a mei he Komiti 'a e memipa kotoa 'o e Komiti na'e Fokotu'u 'e 'Akilisi Pohiva.

(ii) Fakafoki 'e nau fokotu'utu'u ki he liliu 'o fakahu ki he Komiti Fakafonua ki he Fakalelei Faka-Politikale. Koe taimi eni 'o e 'ai me'a mahino mo e fakamatala totonu ki he KAKAI 'o e FONUA 'o fakatoutatau pe ki he Pule'anga mo kinautolu 'oku nau pehe 'oku nau fakafofonga'i 'a e le'o 'o e kakai. He 'i he lolotonga'ni, 'oku na fakatoutatau 'i he fakamatala ta'e'uhinga mo ta'emahino ki he kakai.

Ko e palopalema kehe kuou lave ki ai 'i 'olunga mei he vilikikihi koia 'a e Komiti 'oku sea ai 'a 'Akilisi ke fakahu atu 'e nau ngaahi fokotu'utu'u ki he liliu ki He'ene 'Afio. Ko e taumu'a ke fakamahino ki he kakai 'o e fonua 'a e kakano faka-Politikale 'o e liliu 'oku fiema'u. 'Oku ta'emahino leva mei he ngaue 'a e fa'ahinga ko eni 'a e ngaahi kupu mahu'inga 'o e fengaue'aki mo e kakai na'e pehe 'oku makatu'unga ai 'e nau fokotu'utu'u kihe Liliu 'o hange:

(i) Ko e fe koaa e talanoa mo e KAKAI 'i muli mo Tonga fekau'aki mo e ngaahi liliu ko eni? Na'e 'I ai foki e fokotu'u 'a Clive Edwards. 'I ai mo e fokotu'u 'a Lopeti Senituli. Na'e ha'u e talanoa ko e ongo fokotu'u ko eni mo e ngaahi fakakaukau pe 'a e Komiti na'e fa'u 'aki e ngaahi liliu ko eni na'e fakahu atu ki he 'Ofisi Palasi. Na'e toe pehe 'e paaki 'o tufa ke lau 'e he Kakai. Te'eki teu fanongo hano tufaki 'o e ngaahi fakakaukau ko eni.

(ii) Koe fakamatala koia 'o pehe na'e tuku ki he Tu'i ke fai ha tali 'o ngata 'i he 'aho 16/1/06; Na'e fakaha ngutu pe tohi e fekau ko eni? He koe fehui, pe; 'Oku afio'i nai 'e Tupou IV e fakangatangata taimi ko eni?, pe ko e talanoa taki pe ia 'a e "Komiti 'a 'Akilisi" ke fanongo e kakai 'oku 'iai ha 'elemeniti tu'utu'uni 'o e fiema'u na'a nau fakahu ki He'ene Afio. 'Okapau na'e 'ikai kau e Fakangatangata Taimi ko eni 'i he tohi na'a mou fakahu, Koeha leva e taumu'a 'o ho'omou fakaha ki he Fonua na'a mou tuku ha taimi ki He'ene 'Afio?

Ka kimui kotoa eni, 'oku mahu'inga ke tau vakai'i 'a e Komiti ko eni he 'e ma'u pe mei hono kakano (kau memipa mo e taumu'a na'e fokotu'u ai) 'a e tukunga 'e 'I ai he kaha'u. Ko e ngaahi me'a pe eni 'e ni'ihi ke tau fakakaukau ki ai ke ma'u ha'atau fakafuofua pe 'e lava e komiti ko eni 'o ngaue tau'ataina mo ta'efilifilimanako ki ha fakakaukau 'e fakahu atu ki he Komiti:

...· Koeha 'oku fakakau ai he Komiti 'a kinautolu 'oku lolotonga 'I ai 'e nau fokotu'u ke fakahu ki he Komiti?

...· Koeha 'oku toko TOLU ai e kau fakafofonga 'o e Kakai ka 'oku mahino mei he tu'utu'uni memipa na'e paasi 'I he Fale Alea ko e toko UA?

...· Koeha kuo toko-UA ai e kau fakafofonga Nopele ka 'oku mahino mei he tu'utu'uni memipa ko e toko-TAHA.

...· 'E tau'ataina nai 'a e kau he memipa 'a kinautolu na'e fakahifo 'e He'ene 'Afio mei he lakanga Minisita?

...· 'E lava ke faka-tonga'i mai 'e ha taha 'a e Tu'utu'uni Memipa kupu (vi) pe 'oku 'uhinga ki he ha?

...· 'Oku toe fakalave hono fili atu e kau Dr (Toketa Filosefa) ki he mala'e na'a nau fakatotolo kiai mo ma'u ai honau Dr pe ko e 'ai lakanga pe?

'I he ngaahi ta'emahino ko ena, 'e lava ke tau 'uluaki fakalelei'i 'e tau Komiti ka tau toki hoko atu ki he ngaahi ta'emahino 'oku hanga mai mei mu'a. Ko e fakakaukau totonu ke fokotu'u e Komiti, ka ko e me'a kehe 'e tau nofo hifo 'o fakakaukau'i fakalelei hono natula mo hono fa'unga 'o e Komiti ko eni 'o fakatatau ki hono kaveinga.

Ko hono nunu'a 'o e 'ikai ke tau fakamahu'inga'i 'a e fiema'u ke tau tuku ha taimi ke fakakaukau'i 'e tau ngaue, 'e iku 'o tau maumau'i 'a e me'a kotoa pe te tau ngaue ki ai 'o hange 'oku hoko heni. Mahalo kuo anga maheni 'aki he 'e fa'ahinga 'e ni'ihi 'e pavaki pe ha me'a kuo nau tu'u 'o lele. 'Ikai ke 'I ai ha fakakaukau pe ko e lele ki fe, pe 'oku totonu nai ke lele ki he me'a koia pe 'ikai. 'Osi pe hono paasi mai e fokotu'u mei Fale Alea; kuo lele e tokolahi ia 'o e Komiti 'o fokotu'u e Komiti fo'ou. Me'a atu e Sea 'o e Komiti ki Amelika ke fakamahino 'a e ta'emahino na'e 'ikai totonu ke hoko; 'o kei ta'emahino pe ia. Ka ko hono fakakatoa, 'oku lahi ma'u pe 'a e maumau mo e taimi 'oku mole 'i he 'ohonoa'ia mo e pa pe me'a mo lele, 'i ha taimi ke fakamoleki ki hano fakakaukau'i lelei 'o ha ngaue. Ko e taimi 'e malie 'a e movete atu 'a e Komiti, 'okapau he 'ikai toe fakalelei'i hono kau memipa, ke fakamahino 'e nau ngaue ki he Fonua. 'Oku 'osi mahino pe ia 'e to kehekehe 'aupito e fakamatala ia 'oka nau ka mavahevahe. Pea 'okapau te nau me'a fakataha holo, mahalo te nau toe ke pe kinautolu he fakataha kae matafaiva pe e KAKAI ia.

Faka'apa'apa atu

Inoke Fotu Hu'akau

inokefotu [at] 2000fm [dot] com