Tau’ataina ke fili ko e me’a’ofa ‘a e ‘Otua ki mamani [1]
Monday, March 7, 2016 - 11:04. Updated on Sunday, May 8, 2016 - 20:08.
Kau Kalisitiane, na’e ‘ikai fakamaalohi’i ‘ehe ‘Otua fakatupu ‘o mamanii ‘a ‘Atama mo ‘Ivi kena talangata’a, he Na’ane faka’ataa pee ke na fili pea ko e konga koula mo’oni‘eni ke tau puke ke ma’u ‘aupito, ‘o ‘oua na’a faifai pea tau ta’e tokanga’i lelei.
Na’e talaki mai foki ‘i he ongoongo ‘o e uike kuo ’osii ‘a e ngaahi palani ‘a e Pule’angaa fekau’aki mo e mo’ui ‘a e kakaii ke toe mo’ui lelei ange. Ko e ngaahi founga fakahoko ‘aki ‘a e taumu’a fungani ni ‘oku kau ai ‘a e fakataputapu’i ‘a e huu mai mei muli ‘a e ngaahi kakano’i manu ‘e ni’ihi (koe’uhii ‘oku faka’au ke toe lahi ange ‘a e mahaki mafuu, suka etc – NCDs) mo e takitaha tauhi ‘a ‘ene fanga monumanu mo too ‘ene ngoue, ke ma’u tokoni mei ai. Faka’ofo’ofa ‘aupito ‘a e ngaahi fakakaukau ni, ka ‘oku ‘i ai pee ‘a e ngaahi tafa’aki ke fakakau ‘i hono fakakaukau’i ‘a e fokotu’utu’u ni, ke toe ma’opo’opo mo lelei ange, ki he lelei fakalukufua ‘a e fonua ni.
Ko e fokotu’u fakakaukauu ni (na’a tokoni ki he kaveinga mahu’inga ni) ‘oku konga ‘e tolu, ko e ‘uluakii, ke toe fakapapau’i ange (comprehensive research) pe ko e ma’u ‘o e kakano’i manuu (lahi ai ‘a e ngakoo – hangee ko e mutton flaps, mo si’isi’i ai ‘a e ngakoo – lean meat) ‘oku huu mai mei mulii, ‘a e tefito ‘uhingaa pe ko e konga pee ‘o e ‘uhinga, ‘oku mahamahaki ai ‘a e kakaii ‘i he fu’u sisinoo, pe ko e ta’efakamalohi sinoo, pe ko e tukufakaholo etc. ‘Oku fu’u mahu’inga ke fakapapau’i ‘a e ngaahi fakamatala ni pe ko e tonu tahaa ia, ke tau fakahoko lelei ‘a e ngaahi taumu’a mo’ui leleii he ‘oku ‘ikai lahi ‘a hotau ivi fakapa’angaa mo fakaekaungauee. Ka hala ‘a e fakahokohoko (prioritised causes) ‘a e ngaahi fakatupu’anga ‘o e mahamahakii ‘i Tonga ni pea ‘e kula noa ‘etau ngauee. Tau fanongo pee foki ki hono talaki mai ‘ehe lipooti meihe WHO ‘i he ta’u ni, ‘a e ngaahi kovi ‘a e ma’u ‘o e kakano’i manuu, ka ‘oku fakaanga’i lahi ‘e he kau mataotao ‘o e mo’ui leleii kehe ‘a e fakamatala ni, he ‘oku anu pehee ‘oku ‘bias’ ‘a e lipooti ni koe’uhii ko e taha ‘o e kau taki ‘o e fa’u ‘o e lipooti ni ko e tangata ‘oku ‘ikai kai kakano’i manu (vegetarian) pea mo e ngaahi ‘uhinga fakaefekumi kehe pee.
Uaa, ‘i he ngaahi ‘aho ni ko e ola ‘o e fekumi faka-e-mamani lahi ‘a e kau mataotao tokolahi ki he ma’u ‘o e me’akai mo’ui leleii, ‘oku nau pehee ko e ma’u ‘o e me’akai mo e me’a inu melie ‘oku lahi ai ‘a e sukaa (added sugar), ‘oku fu’u fakatu’utaamaki taha ia ki he sinoo pea fakatupunga lahi taha ia ‘o e sisinoo ‘i he US. Kapau koha ipuinu sio’ata ‘e taha fonu ‘coca cola’ ‘oku te inuu ‘oku tatau ia mo e sepuni tii fonu suka ‘e 11’oku te kaii, ka ‘oku fakafuofua ‘oku fiema’u pee ‘ehe sinoo ia ‘a e sepuni tii fonu suka ‘e 6 kihe kakai fefinee pea 9 ‘a e kakai tangataa ki he ‘aho. Koia ai, ‘oku totonu ke kau ‘a e ngaahi me’akai melie lahi, hangee ko e suka, ‘coca cola’ ‘i hono ‘uluaki fakataputapu’ii, he ‘oku fakatu’utaamaki ange ia ki he sinoo ‘i he kakano’i manu ngakoo
Toluu, ko e tauhi ‘a ’ete fanga monumanu mo ‘ai ‘ete ngoue ke te ma’u me’atokoni mei aii ‘oku ki’i pelepelengesi ‘a hono fakahokoo, he ‘oku tokosi’i pee ‘a e kakai ia ‘oku nau fie fangamanu mo fie ngouee, tukukehe ‘a e ‘ikai tofuhia ‘a e kakaii ‘i he ma’u ‘a’enau ki’i konga kelekele. ‘E lava pee ‘o fakahoko ‘okapau ‘e ‘i ai ha faka’ai’ai (incentive) lelei ‘aupito ka ‘oku ‘ikai foki ke ‘i ai ha pa’anga lahi ke fai ‘aki, pe ko e fekau’i/fakamalohi’i ‘a e kakaii ‘i ha lao ke fakahoko ‘aki ‘a e fakakaukau ni. Ko e founga ni ‘oku ‘ata mai ko e fakakaukau lelei ‘aupito ki he fakalukufuaa, ka ko hono ngaahi nunu’a kovii ‘oku fu’u lahi pea ‘e malava ke fai ai ‘a e maveuveu ‘i he fonuaa.
Tau manatu ki kominiusi Cambodia ‘i he 1970 tupuu, ‘a e mate ai (killing fields) ‘a hono kakai ‘ova he ua miliona, ko hono fakamaalohi’i ke liliu ‘enau to’onga mo’uii mo ‘enau fakakaukauu ke fakahoko ‘aki ‘a e fakakaukau fakakominiusi ki he lelei fakalukufua koaa ‘o e fonuaa.
Kau Kalisitiane, na’e ‘ikai fakamaalohi’i ‘ehe ‘Otua fakatupu ‘o mamanii ‘a ‘Atama mo ‘Ivi kena talangata’a, he Na’ane faka’ataa pee ke na fili pea ko e konga koula mo’oni‘eni ke tau puke ke ma’u ‘aupito, ‘o ‘oua na’a faifai pea tau ta’e tokanga’i lelei.
Sione Tu’itupou Fotu