'Etita,

'I he'etau tu'u he 'aho ni kuo mahino 'eni 'oku faitatau 'a e ngaahi Kupu lalahi mahu'inga fakakatoa 'i muli mo Tonga, 'o a'u ki he 'Ene 'Afio Taufa'ahau Tupou IV mo hono Fale, ke fakahoko ha fakalelei pe kapikapi fakapolitikale (sosiale, 'ekonomika, etc.), fakalao mo fakakonisitutone ki he'etau Fa'unga Mafai Pule, ko ia ai te u feinga ke tuku kongokonga atu ha ngaahi fakakaukau me he puipuitu'a 'a e founga mo e filosofia (tefito'i tui) "Fakalelei Tufunga Fonua 'a Lo'au" talu mei Toloa mo Heketa, he 'oku ai 'a e tui 'e tokoni 'eni ki he

ngaue mahu'inga 'oku tau fonongoa. Pea te u fakafehoanaki kinautolu mo e anga e ngaahi tefito'i fakakaukau fakapolitikale (sosiale, 'ekonomika, etc.), fakalao mo fakakonisitutone kuo hu mai mei he ngaahi fonua muli tefito mei he Uesite talu meia Tupou I, pea pehe foki mo e ngaahi fakakaukau faka'eketemeika

(fakaako) fekau'aki mo e ngaahi puipuitu'a e ngaahi founga Pule Faka-Tu'i Fakakonisitutone mo e Pule Fakatemokalati 'o e 'aho ni.

Ko e poini kuo tau a'u ki ai he 'aho ni ko e mahino kapau kuotau "fononga he hala ki ha fakalelei fakapolitikale", pea ko e fehu'i kehe foki 'a e taimi te

tau a'u ai ki ai 'o "fakahoko e fo'i fakalelei ko ia", pea to e fehu'i kehe foki 'a e taimi 'ene "malava kakato 'a e fakalelei", pea to e fehu'i kehe leva 'a e taimi te tau "taukei'i ai hono ngaahi ola (kovi pe lelei/tonu pe

hala/mo'oni pe loi)", pea ko e to e fehu'i kehe foki 'a e "ngaahi me'a 'e toki mapuna fakafokifa hake pe ia" 'ikai ke fai ha lau'ilo ia 'e hoko lolotonga 'a e kapikapi ni. Ka ko e me'a mahu'inga taha mahalo ko 'etau a'u ko 'eni ki he poini kuo mahino 'etau fononga 'i he hala ki ha fakalelei fakapolitikale. Pea ketau teuteu atu ke fehangahangai mo e ngaahi lelei pea pehe ki he ha'aha'a faingata'a 'o e ngaue mahu'inga ko 'eni 'i hotau hisitolia.

'E 'i ai foki 'a e ni'ihi ia tenau fehu'ia, pe ko e ha 'a e "'aonga" 'o e Tufunga Fonua 'a Lo'au ki he'etau fakalelei fakapolitikale 'o e senituli 21 ni. 'E toki mahino pe 'eni ia he'etau hokohoko atu he kaha'u, ka ko hono konga

tefito 'eni 'enau filosofia ki he mafai pule pe mo'ui fakakatoa 'oku ha atu 'i

lalo. 'Oku 'ikai ko ha vahevahe 'eni ia ke fakamatala fakaikiiki ki he tohi hohohoko mo e hisitolia 'o e kau Lo'au, ka ko e vahevahe atu 'a e anga e Fakalelei Tufunga Fonua 'a e kau Lo'au mo 'enau filosofia talu mei Toloa mo Heketa, pea pehe ki he ngaahi anga fakapolitikale 'o e Pule Faka-Tu'i mo e Pule

Fakatemokalati 'o e 'aho ni. Ko e poini mahu'inga taha mahalo heni ko 'etau 'omai e 'atamai'ia mo e poto 'o ono'aho 'o fakafehoanaki mo onopo, pea 'oku 'i

ai 'a e tui 'e tokoni leva ia ki he tonu ange 'etau ta mape fakapolitikale mo fakakonistutone ki he kaha'u.

'Oku 'i ai e tui 'a e kau memipa 'o e Lo'au Research Society (LRS) ko e tonounou lahi 'e taha 'i he'etau feinga fakalelei fakapolitikale 'o e 'aho ni, ko e 'ikai ke mahino lelei mai 'a e ta mape 'a e kau feinga liliu/liukava mei he kuohili ki onopo ni pea pehe mei he lolotonga ni ki he kaha'u. 'Oku to e lahi 'a e 'u me'a 'oku popo'uli mo 'uliulilatai pea 'e tu'u fakatuta mo nau

fakafe'atunga'i 'a e fakalelei ni, hange ko e puipuitu'a faka'eketemika 'o e ngaahi founga pule fo'ou kuo fokotu'u mai pea mo honau konga ta'e fakalao 'o

fakatatau ki he konistutone lolotonga. Ko e kau memipa foki 'o e LRS 'oku 'i ai honau ngaahi Va'a Fakatotolo 'i 'Aositelelia, Nu'usila, 'Amelika, Fisi pea mo Tongatapu, pea kuo 'osi kamata foki mo Ha'apai pea ko e Va'a 'e taha 'e kamata 'i Vava'u Lahi he ta'u fo'ou. Ko e taumu'a 'a e LRS 'oku ua: "ke paotoloaki 'a e laumalie fakatotolo tau'ataina ki ha mo'oni 'i ha founga fakaanga ta'e

filifilimanako mo 'uhinga vivili", 'o tatau aipe 'i ha fa'ahinga mala'e, pea mo hono "to e paotoloaki pea fakatupulekina 'a e filosofia mahu'inga ko ia 'a e

kau Lo'au 'o Ha'amea mo 'etau ngaahi 'ilo mei ono'aho". Ne fokotu'u 'a e LRS 'i Sene, 'Aositelelia 'i Sanuali 1999.

Ko ha ki'i fakamatala nounou pe 'eni ki he kau Lo'au 'o ono 'aho kimu'a pea tau toki hoko atu . Ne pehe ne kamata 'a e tu'uta ki Tonga mei Polinisia Hahake, mo

e ngaue 'a e kau Lo'au 'i he Kolomu'a 'o e Ha'a Tu'i Tonga 'i Toloa, pea 'oku ai 'a e tala ne nau kau he fakakaukau'i e hiki mei Toloa ki Heketa 'i Niutoua

ke ofi ki tahi kenau faka'aonga'i honau faiva tufunga langa maka mo kamata 'a hono fale'i ki he mafola ko ia 'a e mafai pule e Pule'anga Hau 'o e Ha'a Tu'i Tonga ki hotau ngaahi 'otumotu kaunga'api . Ko honau Vahenga ne nau nofo ai ne ui ko Ha'amea, pea 'oku fakafuofua ne lele mei Vaini ki Nukunuku 'a Ha'amea, pea ko honau kolo ne ui ko Fualu pea ne tu'u ai e fu'u Lepa (Lepa 'o Fualu), 'a 'eni ia 'oku ai 'a Mata-ki-'Eua. Pea ko e hingoa honau 'Api ko Ma'ananga, 'a 'eni ia 'oku tu'u ai 'a e Vila 'o e Pilinisi Kalauni, Tupouto'a. Ne nau fa'u

kalia he Lepa ni mo ako faifolau ai, pea ko e hu'anga e Lepa ki tahi lahi 'a 'ia 'oku 'iloa he 'aho ni ko Fanga'uta, ne hu he vaha'a 'o Tufu-mahina mo e Vai-ko-Puna. 'Oku fakafuofua ki he kau Lo'au e toko 30 'a honau tokolahi talu mei he hiki mei Toloa 'o toki ngata 'a e nofo Ha'amea e kau Lo'au ni he fakafuofua ki he 17 e senituli.

'Oku to e pehe foki ne 'i ai mo e nofo'anga 'o Ha'a Lo'au 'i Lifuka Ha'apai mo Holonga pea mo Toku 'i Vava'u. Ko Toku foki ne pehe ne nau hiki mei Ha'amea ki ai he 17 'o e senituli ko e ola e holo a Pule'anga Hau e Tu'i Tonga mo ha feke'aki he va 'o e Tu'i Kanokupolu III, Havaea Mataele (Mataele Tu'apiko) mo 'ene fanau pea mo e Ha'a Tu'i Takalaua 'a Vaea (kamata heni hono nofo'i 'e Havea 'a Ha'amea). Ko Ha'amea ne pule'i ia 'e he Tu'i Ha'a Tu'unga 'a e feitu'u Nukunuku (ko e hihifo ia 'o Ha'amea) pea ko Fualu leva ki he tafa'aki hahake 'a

e Tu'i Ha'amea 'a ia ko e Tu'i Lo'au pe ia. Ne 'iloa fakatenetene'aki 'a e kau Lo'au ni, ko e KAU TUFUNGA FONUA 'O TONGA. Ne tala foki 'e he kau fai hisitolia

'e ni'ihi ne Lo'au 'a Tupou I, pea na'a ne fokotu'utu'u fo'ou foki 'a e Taumafa Kava mo e Tano'a 'a Lo'au, pea to e hoko pehe ni 'ia Kuini Salote pea ne ne pehe foki ko e Lo'au Fakamuimui ia. Ko e LRS ko e kau Lo'au ia 'o e 21 'o e senituli ki he kaha'u.

NE 'ILOA 'A E KAU LO'AU E 'API KO MA'ANANGA 'I HE LEPA KO FUALU 'I HE VAHENGA KO HA'AMEA HE NGAAHI TAUKEI MO E 'ILO FAKAPOTO KO'ENI:

- Tufunga'i 'a e Langa Sia 'i Toloa he Kolomu'a II (Ne Kolomu'a I 'a Folaha, Kolomu'a III 'a Heketa, IV 'a Mu'a pea V 'a Nuku'alofa)

- Tufunga'i e tufunga langa maka 'o kamata 'i Heketa 'i hono langi, Makafakinanga mo e Ha'amonga, pea hoko atu ai ki he 'Otu Langi 'i Lapaha

- Tufunga'i 'etau Fa'unga Taumafa Kava mo hono to e fakanofonofo 'etau mafai pule talu mei Toloa mo Heketa

- Tufunga'i e mafola ko ia 'a e Pule'anga Hau e Tu'i Tonga ki he ngaahi fonua 'o e kaunga'api, kamata 'ia Tu'i Tonga Tu'itatui

- Tufunga'i e vahevahe 'o e kelekele mo e ngaahi Fakafofonga ke nau nofo ai mo honau kainga 'o tokanga'i

- Fai e ngaahi fakatotolo ki he 'atakai mo e mo'ui 'a e nofo fakakainga mo faka-Ha'a hotau hisitolia, pea fa'u e Tohi Mahina Fk-Tonga mo ako'i e faifolau tahi he Lepa ko Fualu

- Tufunga'i e kamata founga ngaue fakasosiale ko ia ko e Tu'i Tonga Fefine (kamata ia e Fahu), Tamaha mo e Tama Tauhala pea tupu mai heni e fakafaikehekehe'i e 'Ulumotu'a mo e Fahu

- Tokoni ki hano aofangatuku 'a e ngaahi liliu lalahi fakasosiale mo fakapolitikale ne loto e Ha'a Tu'i Tonga, Ha'a Tu'i Takalaua mo e Tu'i Kanokupolu pea mo honau ngaahi Ha'a mo e kainga ke fakahoko.

NE FAKAHOKO 'E HE KAU LO'AU 'ENAU FOUNGA NGAUE 'O FAKATATAU KI HE 'U FILOSOFIA KO 'ENI:

- Melino ma'u pe pea talanoa mahino 'i ha fakalelei fonua 'o 'ikai 'i ha founga feta'aki fakasino (ne te'eki ma'u ha fakamatala pau ne fale'i 'e Ha'a Lo'au

ke faka'ai'ai e kakai kenau tau lingitoto mo feke'aki faka-Ha'a pe fakalotofonua, pe fakapoongi ha taha)

- Potupotu tatau ma'upe 'a e mafai 'o e Ha'a Tu'i mo honau hou'eiki, ngaahi Ha'a mo e kainga 'i ha hoko ha fakalelei fakapolitikale 'o fakatatau ki he anga 'o e

kuonga ko ia

- Fakapapau'i ma'upe 'oku 'ikai ke fulihi fakatu'ulu'i 'a e mafai pule 'i ha fo'i fakalelei fonua pe 'e taha, tuku kehe kapau kuo fai ha liukava lahi lingi toto

- Fakapapau'i 'oku tafe 'a e ngaahi ongoongo/fakamatala ('ilo) mo'oni mo totonu

mei he ngaahi Ha'a mo honau kainga ki he Ha'a Tu'i pea ki Ha'amea, pea tatau he'enau tafe ki tu'a mei Ha'amea ki he Ha'a Tu'i mo e ngaahi Ha'a mo honau

kainga

- Fakapapau'i ma'upe 'oku 'ikai fakavave'i kovi ha liliu lalahi tuku kehe kapau 'oku 'ikai ha'atau to e fili pe fakakaukau fakapotopo, pea ko ha ola 'o ha liukava lingi toto

'I he fakakatoa ne 'iloa'aki 'a e filosofia pe tui faka'atamai 'a e kau Lo'au 'i ono'aho 'i he fakalea 'oku pehe: TOKAIMA'ANGA KI HE ME'A KOTOA PE 'OKU HOKO HE NOFO 'A E HA'A TU'I, HOU'EIKI, NAU NGAAHI HA'A MO E KAINGA.

Fa'u 'e Siosiua F. Pouvalu Tofua'ipangai (aka Lafitani)

Lo'au Research Society (LRS)

Canberra, AUSTRALIA

pouvalul [at] aapt [dot] net [dot] au