‘I he uike pekia ‘o e ta’u ni na’e ‘ohake ai ‘a e fehu’i pe nae pekia koaa ‘a e ‘Otua ‘i he Falaite Lelei? ‘i he taha ‘o e ngaahi ‘apitanga ‘a e Siasi Uesiliana Tau’ataina ’o Tonga, ke fai kiai ha vahevahe.

Na’e faha’i ua lalahi ‘a e  talangaa ‘a ia ko e kau ‘‘ikai’ mo e kau ‘‘io’, pea na’e ‘ohake ‘a e ngaahi Folofola ke poupou’i ‘aki ‘a e ngaahi ‘uhingaa. Kiate au, ‘oku na fakatou tonu pe he ‘oku ‘i ai pe ‘a teolosia ‘oku fakat-ohitapu (hypostatic union) ‘oku taukavae’i ko Sisu Kalaisi ko e ‘Otua kakato pea toe tangata kakato, pea ‘oku ‘ikai ‘e tuifio (mix).

‘Oku ‘i ai ‘a e tali ‘e ua ki he fehu’ii pea ‘e makatu’unga pe ia ‘i hono faka‘uhinga’i ‘o e fo’i lea ko e ‘mate’. ‘Uluakii, kapau ko e matee ko e mavahe ‘a e laumalie meihe sino, pea ‘e ‘‘io’ leva ‘a e talii koe’uhii ko e tangata kakato ‘a Sisu pea na’e tuku atu ‘e Sisu hono laumalie ki he Tamaii ‘i he ‘ene pekia ‘i he kolosii. Tatau pe mo ‘ene folofola ange ki he taha ‘o e ongo kaiha’a ‘akauu – ‘’i he ‘aho ni (he’ena matee) teta ‘i Palataisi’, ‘a ia, na’e mate ‘a e sino ia ‘o Sisuu. Ko hono uaa, kapau ko e matee ko e ‘osi ‘aupito ‘a e mo’ui faka-e-sino mo e faka-e-laumalie (cessation of existence) pea ko e tali ki ai ‘oku ‘ikai’, ‘a ia’ na’e ‘ikai mate ‘a e laumalie ia ‘o Sisuu, he ko e lau ‘a e Tohitapu na’e toetu’u ‘a Sisu meihe pekia pea liuaki ia ki hevani ‘o ‘afio ‘i he to’omata’u ‘o e Tamai ‘o taukapo’i mo fakatonuhia’i ‘a e kau tui kiate Iaa. Ko e ta sipinga mo e fakataataa ia ki he kau tui mo’onii, he te nau ‘i hevani fakataha mo Ia.      

Kamata ‘i he 1960 tupuu ‘a e teke mai ‘e he kau mataotao faka-teolosia ‘e ni’ihi ‘a e pehee na’e mate ‘aupito pe ‘a Sisu ia faka-e-sino mo faka-e-laumalie, hange pe koha tangata pea na’e ‘ikai toetu’u ia.  Ko e ngaahi fakakaukau ‘eni ia na’e taukave’i lahi mai ‘e he filosefa Siamane ‘iloa ko Friedrich Nietzsche ‘i he senituli 19, kuo mate ‘a e ‘Otuaa pea ‘oku ‘ikai toe ‘i ai ha me’a ia ko e ‘Otua ‘i mamani ‘i he kuonga ni. ‘Aia, ko ’ene taumu’aa ‘oku ‘ikai ke toe ‘i ai ha molale faka-kalisitiane ia ka ko e tangataa pe ‘oku ne fokotu’u mo fa’u ‘ene molale ma’ana, ka ‘oku ‘ikai koha ‘otua. Ko e fa’ahinga fakakaukau tatau ‘eni na’e teke mai ‘e Epicurus, ko e filosefa Kalisi ‘i he senituli tolu kimu’a ‘ia Kalaisii, pea pehee foki kia Charles Darwin ‘o Pilitania ‘i he senituli 19, ‘a ia, ko e senitaa ‘o e me’a kotoa ‘i mamani ko e tangataa pe, pea ko e ‘otuaa ia.   

Ko e ngaahi fakakaukau ni ‘oku manakoa ‘aupito ia ‘e he ni’ihi ‘o ha’a poto, kau hiva mo e kau sitaa hele’uhila ‘iloa koe’uhii he ‘oku nau fa’iteliha pe kia kinautolu ‘o ‘ikai taliui kiha taha mo molale kehe. Ko ‘enau mo’ui ‘i mamanii ke nau ma’u pe ‘a e fiefia lahi taha ‘e malava ‘o ma’uu he ko’ete matee pe ko ’ene ‘osii ia ‘a e me’a kotoa. ‘Ikai toe ‘i ai ha me’a ia ko hevani pe heli pe ko e fakamaau’i kitautolu ‘i he ‘aho fakamuii. ‘Oku ohi ‘ehe ngaahi filosofia kehekehe ‘a e fakakaukau ni kau ai mo e ‘socialism’. Ko e me’a ‘oku fakaloloma tahaa he ko e fo’i loi tatau pe ‘eni na’e too ai ‘a ‘Atama mo ‘Ivi ‘i he ngataa koe’uhii na’e huu tonu atu pe ‘a ’ene fale’i mo e fie ‘otua ‘a e ongo me’a ni ke tatau pe mo e ‘Otua mo’ui, hili koia na’a na ‘osi ‘ilo’i pe tena mate fakatou’osi ‘okapau tena kai ‘a e fua ‘o e ‘akau na’e tapu’ii.  

‘Oku mahu’inga ‘aupito ke tau ‘ilo’i ‘a e ngaahi filosefia mo e ngaahi tokateline fo’ou ‘oku haa mai ‘oku lelei, onopooni mo faka-mamani lahi,  ka tene uesia kovi ai ‘a ‘etau nofo ‘i Tonga ni. Ko e fehu’i mahu’inga tahaa leva ‘oku totonu ke fai ki ai ‘a ‘etau tokangaa pe ‘e ‘alu ‘a hoto laumaliee ki hevani pe ko heli ‘i ha’ate mate. Fakapapau’i ‘i he taimi ni pe te ke ‘alu ki hevani ‘i ha’o tali ‘a Sisu Kalaisi ko ho ‘Eiki mo Fakamo’ui, ‘o fanau’i fo’ou ho’o mo’ui ‘o ke falala kakato kiate Ia, ‘i ho’o kei ma’u ‘a e manavaa. Ko e toki me’a fakaloloma mo’oni ia ‘i ha’o toki ‘ilo’i ‘i ho’o matee taa koee ‘oku ‘i ai pe ‘a e ‘Otua, hevani mo e heli, ka kuo tomui, he te ke hangatonu koe ki heli. Ko e fili ia ’a koe mo au pea ‘oku tau lotu kotoa ke tonu ‘eta filii.

Sione Tu’itupou Fotu