Ko e tukufakaholo ‘o e fonua ni na’e fungavaka ‘e tolu ‘a e fokotu’utu’u ‘o e sosaieti Tonga – Ha’a Tu’i, hou’eiki ‘iho nau ngaahi ha’a mo ha’a me’avale. ‘I he kuonga ni ‘oku ‘i ai ‘a e ngaahi liliu lahi he ‘oku hiki hake ha ni’ihi ‘i ha’a me’avale ‘o nau hoko ko e kau hou’eiki fo’ou ‘i hano fakanofo ‘ehe Tu’i pe ko e fakatahataha pe ha falukunga kakai ‘o fokotu’u kinautolu pe sai’ia ke faka’apa’apa’i kinautolu ko e kau‘hou’eki’.

Talu meihe 1826 mo e ‘asi mai ‘a ha’a faifekau, ‘i he senituli 19 pe na’e ‘asi mai ‘a ha’a tu’umalie ‘i he taimi na’a tau fakatau atu e mataka, pea senituli 20 na’e ‘asi mai ‘a ha’a poto mo ha’a politika. ‘Oku ‘i ai leva ‘a e ngaahi kulupu kehekehe ‘oku nau kau ki ha ha’a ‘e taha pe lahi ange ‘i ha ngaahi ‘uhinga kehekehe pe.

Ko e anga ia ‘o e ta’au ‘a taimi pea ‘oku ‘i ai pe ‘ene sai mo hono kovi. ‘Oku ‘i ai ‘a ‘eku hoha’a ‘aku ki he malohi ‘o e ha’a poto ‘i ho tau sosaieti ‘i he kuonga ni. Ko e kakai ‘eni ‘oku ako lelei ‘aupito pea ‘oku lahi ‘a e taimi ‘oku nau feinga ke fakaaoao pe ‘enau ‘uhinga ha fa’ahinga me’a pea ‘oua ‘e fehu’ia ha’a nau fakakaukau. Ko kinautolu pe ‘oku tonu he ko e kau mataotao nautolu. Ngalo ‘ia kinautolu ko e fakatupu kitautolu kotoa pe ‘e he ‘Otua. ‘Oku homo mai ‘a e ngaahi lea hange ko e ‘vale’, ‘fakapo’uli’, ‘ta’emahino’ pea fakaloloma taha hilifaki mai mo ha kapekape.  

‘Oku fakatu’utamaki ‘aupito kapau ‘oku toe kau ‘iha ha’a kehe he’e toe fihi ange mo lolahi ange ‘a e nunu’a kovi ‘e hoko. Toe fakalilifu ange kapau ‘oku ‘i ai ‘a ‘ene felave’i fakafo’ituitui ‘a’ana (self interest) mo ha sino ngaue, hange ko e UN. ‘E teke pe ‘ehe ha’a ko’eni ‘enau ‘asenita ke ma’u ‘enau fiema’u pea ‘ikai ke nau tokanga kinautolu ki hano famili ofi, pe kaungame’a pe ko e sosaieti Tonga. Ko ‘ene fiema’u mo ‘ene fakakaukau (ideology) ‘oku mahu’inga taha. ‘Oku nau fa’a ngaue’aki ‘a e fakamanamana’i fakapoto ‘o e kakai kapau ‘e ‘ikai ke tau fai ‘enau lau ‘e hoko mai ‘a e nunu’a kovi kia kitautolu (gloom and doom predictions) ko e tautea ki he ‘etau talangata’a.

Ko ‘etau palopalema lahi ‘eni ‘i he kaha’u vave mai he ‘e holi pe ‘a e toko si’i ke fai tu’utu’uni ki he tokolahi. ‘A ia ko e kau teke ‘asenita fakaha’a pe fakafo’ituitui (special interests) ‘e a’u ia kiha taimi nounou mei he taimini ‘oku hange leva ‘etau temokalati ko e ‘pule’anga ‘o e vaota’ he ‘e pule pe ‘a e malohi ‘i he me’a kotoa mo  e taimi kotoa.