Ko e vakai mei he ‘Unuaki-’o-Tonga Royal University ki he ngaahi fakakaukau mei he National Economic Summit na’e fakahoko ‘e he Potungaue ‘a e Kakai, Fefakatau’aki mo e Ngaahi Ngaue’anga iiki.

‘I he fakataha fakafonua ki he ‘EkonomikA¡ (Economic Summit) na’e fakahokA³, na’e h? ‘i he ngaahi fakamatala ko ia ‘a e Minist? ‘o e Potungaue ‘a e Kakai, Fefakatau’aki, mo e Ngaahi Ngaue’anga iiki, ‘oku ‘i ai ‘a e fakamamafa ke langa’i hake ‘etau tu’unga faka’ekonomikA¡ ‘aki hano faka’ai’ai ‘a e fefakatau’akA­ kae fakamamafa ‘i he koloa h? atu ki tu’apule’anga (export-led growth), pea mo ha sekitoa taautaha ‘oku longomo’ui. ‘Oku kau eni ia ‘i ha fakakaukau lelei mo mahu’inga ‘o hange ko hono ‘ohake ‘e ha ni’ihi ke langa hake mo e tafa’aki fakatupukoloa fakalotofonua (manufacturers) kae ‘i he tafa’aki ko eni ‘e ma’u ai ha ngaahi koloa ke fetongi ‘aki ‘a e ngaahi koloa h? mai mei tu’apule’anga (import substitution). Ko e me’a pe ‘oku ki’i tamele ai ‘a e fakakaukau ko eni (import substitution) he kuopau ke ki’i lahilahi ‘a e ng?ue ‘e fai. Kuopau ke siofi fakalelei ‘a e p?to’i mo e taukei ng?ue ‘a e kakai TongA¡ pe kau ng?ue. Fakapapau’i ‘oku tau ma’u ‘a e ngaahi m?sini pe me’ang?ue ki hono ngaohi ‘o e ngaahi koloa ko iA¡ kae lava ke fe’auhi ‘a ‘etau koloa ko ia mo e koloa h?mai mei tu’apule’angA¡; he ka ‘ikai te tau fokotu’u ha ngaahi me’a ke ta’ota’ofi (trade barriers) ‘aki hono h? mai ‘a e koloa ko iA¡ pea ngalingali ‘e fepaki eni mo e fiema’u ‘a e WTO.

Kaekehe, koe’uhi ko e mahu’inga ‘a e ngaahi fakakaukaAº, na’e ‘ohake ai ‘e ha tokotaha ‘i he fakatahA¡ ‘a e mahu’inga ke fakalelei’i ‘a e ngaahi tu’utu’u ni ng?ue faka’ekonomika ki he ngaahi me’a fakalukufuA¡ (macro-economic policies) he ‘oku ‘ikai lelei (poor) ‘a e ngaahi tu’utu’u ni ng?ue (policy) lahi ‘i he lolotongA¡ ni ‘a e pule’anga. Na’e fakafepaki’i eni ‘e ha ‘ofisa mei Falepa’anga ‘o ne peh? ‘oku sai pe ‘a e ngaahi policies ia ka ko e palopalemA¡ ‘oku ‘ikai malava ‘o ngaue’i pe fakahoko (implementation problem). ‘I he tu’unga ko iA¡ ko e ngaahi me’a leva eni ketau sio ki aA­. ‘Uluaki, ‘e malava pe ke sai ha fo’i policy pea ‘uhinga m?lie, ka ko e pangA³ he ‘oku ‘ikai malava ‘e he kau ng?ue ‘o fakahoko ‘a e policy ko ia koe’uhi ko ha’anau ta’emalava (incompetence) ke fa’u mai ha ngaahi founga ng?ue (strategies), ‘a ia ka muimui’i ‘e a’usia ai ‘a e taumu’a ‘o e fo’i policy ko iA¡. Ua, kapau ‘oku ‘i ai ha policy ‘oku ‘ikai malava ‘o fakahoko (implement) lelei ke ma’u hono taumu’a ka e hili ko ia kuo maau ‘a e ngaahi strategies, ko e fo’i policy kovi ia (poor policy). Ko e policy leleA­ ‘oku malava ia ‘o ngaue’i pe fakahoko (highly practical). Tolu, ko ha liliu ‘a e takau mei he ‘atakai na’e fakafuofua ‘e ma’u kae malava ‘o fakahoko ‘a e fo’i policy ko ia. Ka ko e pangA³ he ko e policy leleA­ ‘oku malava pe ke feliliuaki (flexible) fakatatau ki he ‘?takai.

‘Oku ‘i ai ‘a e ‘uhinga ‘oku poupou’i ai’ ‘e he ‘Unuaki-’o-Tonga ‘a e fakakaukau ‘oku fiema’u ke fakalelei’i ‘a e ngaahi policies ‘a e pule’angA¡. ‘UluakA­, he ‘oku ‘i ai ‘a e ngaahi faka’ilonga ‘oku ne fakamo’oni’i mai ‘a e kovi pe ‘ikai ng?ue lelei ‘a e ngaahi policies. ‘Oku kau ‘i he ngaahi faka’ilonga ko eni ‘a e fu’u fu’u ma’olunga ko ia ‘a e totongi koloa fakalukufua (inflation rate); fu’u ma’olunga ‘a e ta’ema’ung?ue; lahi ‘a e fe’amokaki ‘i he fefakatau’akA­ (external deficits); pea kau atu ki ai mo e ma’olunga ‘a e totongi tupu (interest rate); ko e hikihiki ‘a e fe’amokaki ‘a e paiseti (fiscal/budget/internal deficits); tu’unga ‘o e pa’anga mohE; vaivai ‘etau pa’anga; mo e ngaahi faka’ilonga kehe pe. ‘Oku ‘osi mahino ia ‘i he ngaahi faka’ilonga ko enA­ ‘oku ‘i ai ‘a e t?nounou ‘i he ngaahi policies lolotongA¡. Pea ‘i he feinga ko ia ‘a e Potung?ue ‘a e Kakai, Fefakatau’aki, mo e Ngaahi Ngaue’anga Iiki ke faka’ai’ai ‘a e h? koloa ki tu’apule’anga, kuopau ke fakalelei’i ‘a e ngaahi tu’utu’u ni ng?ue fakalotofonua (domestic policies); pea toki fakafen?pasi’i leva ia mo e ngaahi tu’utu’u ni ki he fefakatau’aki (trade policies), kae toki ola lelei ‘a e taumu’a ng?ue ‘oku fai ki ai ‘a e fakakaukaAº, koe’uhi he ‘oku ‘ikai tu’u tau’at?ina ‘a e ngaahi policy fefakatau’aki mei he ngaahi policy fakalotofonua. Tau fakat?t? ‘aki eni: kapau te tau feinga ke toe leleiange ‘a e ivi fe’au’auhi ‘o ‘etau koloa h? atAº ‘i he ngaahi m?keti ‘i tu’apule’anga, kuopau ke ma’ama’aange ‘etau koloa, pe tu’unga (quality) leleiange. Ke ma’ama’aange pe tu’unga leleiange ‘etau koloA¡ kuopau ke tau malava ‘o holoki ‘a e tu’unga ‘o e totongi koloa fakalotofonua (domestic inflationa rate), pe ko hano ako’i ‘etau kau ng?ue ke toe leleiange ‘enau ‘ilA³ mo e p?to’i ng?ue ki hono ngaohi mo hono mapule’i ko ia ‘a e tu’unga ‘o e koloA¡ (quality control management) ‘i he ngaahi ng?ue’angA¡ pe pisinisi fakatupu koloA¡. ‘A ia leva kuopau ke ‘i ai ha domestic policy ke fakalele’i ‘a e ongo me’a ni katau toki malava ‘o fe’auhi ‘i he m?keti ‘i tu’apule’angA¡. Ko e fakat?t? mahino eni ‘a e fel?ve’i ko ia ‘a e tu’utu’Aº ni ng?ue fakalotofonua (domestic policies) pea mo e tu’utu’Aº ng?ue ki he fefakatau’aki (trade policy).

Ko hono mo’onA­ he’ikai malava ia ke fa’u ha fo’i policy mo ha founga ng?ue (strategy) lelei ‘i ha ‘aho pe ‘e taha. ‘Oku ‘i ai ‘a e ngaahi me’a ia kuopau ke fakalelei’i pea fakapapau’i ‘oku tonu, fokotu’u leva hotau halanga fononga (course), pea tauhi ma’u (maintain) ai ‘o ‘oua toe h?. ‘Ikai ko ia pe ka kuopau ke vakili mo e hisit?lia ‘o ‘etau fefakatau’akA­ ‘a ia ko e ng?ue lahi ia, ‘a ia ‘e fiema’u ia ke tonu ‘aupito ‘a e ngaahi sitetisitika ki aA­. Kuopau ke toe fakapapau’i ‘oku fen?pasi pe tulituli ‘a e ngaahi founga ng?ue ‘a e ngaahi pisinisi taautaha (business strategies) pea mo e trade policy ‘a e pule’angA¡. Ka e hang? ia kiate au ko e ng?ue ia ‘oku fai ke fa’u mai ia ‘e he ngaahi pisinisi taautaha (komiti ‘oku fokotu’u) ‘a e policy ‘a e pule’anga ‘a ia ‘oku ‘ikai ‘uhinga lelei mo m?lie ‘a e fakakaukau ia ko ia. Ka peh? ia, ‘e kai mo inu melie leva ‘a e tokosi’i (ngaahi pisinisi palotoloto mo e lalahi) ‘i he ngaahi tu’utu’u ni (policies) ‘e fai ‘e he pule’angA¡ he ‘e pule’i pe feinga’i (gear) ‘e he ngaahi pisinisA­ ‘a e ngaahi policies ke feau ‘a e fiema’u ‘a e kau pisinisA­.  Ko ‘ene totonAº ke fakalelei’i pea fulifulihi ‘e he ngaahi pisinisA­ ‘enau founga ng?uE (business strategies) kotoa ke fen?pasi mo e ngaahi tu’utu’Aº ni ‘a e pule’angA¡ kae palanisi ‘a e kai meliE (kakai tokolahi taha) pea fair leva mo e fa’au’auhA­.

‘I he tu’u ko ia ‘a e ngaahi fonua ‘i he ‘Esia-PasifikA­ ‘oku ‘ikai ‘i ai ha founga faimana (magic recipe) ia ke ma’u ai ha founga fefakatau’aki ola lelei (successful trade strategy) ki ha ki’i fonua si’isi’i ‘e langa fakatefito ‘i he h? koloa ki tu’apule’angA¡. Ko hono mo’oni, ko ha fo’i tu’utu’u ni pe founga fefakatau’aki ‘e fa’u, ko e konga pe ia ‘o e ngaahi tu’utu’uni pe founga ng?ue matalahi faka’ekonomika mo fakapolitikale ‘oku ne fakafehokotaki ‘a e ngaahi ‘isiu pe kaveinga kehekehe fakalotofonua ‘o hang? ko e fefakatau’aki, fakatupukoloa (investment), fehikitaki ‘a e kakai (people flows), fakatupu pa’anga, tekinolosiA¡ pe founga ng?uE (technology) mo e fefononga’aki (transport).

‘A ia ko ha fo’i founga fefakatau’aki ‘e ola lelei, ‘oku kamata pe ia ‘i loto (fakalotofonua). Ko e ngaahi policies fakalotofonua faka’ekonomika leleA­ (sound domestic economic policies), ‘oku ne ‘omai ‘a e me’a ketau kamata ai (starting point) ki ha ‘ekonomika ‘oku fa’ufa’u ke tupu ‘o fakatefito ‘i he fefakatau’aki (growth through trade). Ko ha ongo kamata’anga eni ‘e ua ‘oku mau fie fokotu’u atu: (1) founga ng?ue fakalakalaka ‘a e ngaahi pisinisi (business development strategies); (2) fakalahi pe fakalelei’i (enhance) ‘a e h? koloa ki tu’apule’anga mo hono ngaahi founga tu’uakA­ mo e faka’ai’aA­ (overseas promotion). ‘I hono fakalea ‘e tahA¡: hamusi ‘a e faingm?liE, pea ke malava ‘o fe’auhi (to seize opportunities and be competitive). ‘A ia kuopau ke feinga ‘a e ngaahi pisinisA­ ia ke fakalakalaka ‘enau kau ng?ue, fa’unga ‘o e pisinisA­, pea ke mohu fakakaukau fo’ou (innovation).

Faka’osi, ‘oku fie fakamanatu atu heni ‘e he ‘Unuaki-’o-Tonga ki he kau fa’u policy faka’ekonomika, ko e policy lelei faka’ekonomika fakalotofonuA¡, ko ha policy ‘oku ne pukepuke ke ma’ulalo pe ‘a e totongi koloa (inflation rate), fakalahi ‘a e ivi fakatupukoloa (productivity), pea ‘omai mo ha fa’unga tukuhau (taxation system) ‘oku ne fakapale’i ‘a e ngaahi ng?ue fakatupu koloA¡ (rewards productive activities). Ko e fehu’i: kuo lava ‘e he ‘etau ngaahi policies fakalotofonua ‘o maa’usia ‘a e ngaahi me’a ni? Kapau ‘oku ‘ikai, pea ta ‘oku tau miss ‘a e kamata’anga (starting point) ki ha tupu faka’ekonomika ‘o fakafounga ‘i he fefakatau’akA­ (growth through trade)....” 'Unuaki-'o-Tonga, 22/05/07.