Faihala [1]
Tuesday, May 24, 2005 - 17:15. Updated on Friday, May 9, 2014 - 12:22.
Tangata ‘eiki,
Ko e FAIHALA (injustice) ko e taha ia ha kaveinga malie mo fihi hono talanoa ‘i, he ko e angamaheni hono talanoa ‘i ‘ona ‘e nofo ia ‘i he FAITOTONU (justice). ‘Oku pehe leva ko e Faihala ko e nunu ‘a ia ‘o e mo ‘ui TA ‘E-FAITOTONU. Pea ko e ‘Ngaue hala ‘aki ‘o e Mafai ‘ (Corruption) ko e taha pe ia ‘o e ngaahi fotunga mahino pe nunu ‘a ‘o e mo ‘ui ta ‘e-faitotonu. ‘A ia ko e kupu si ‘i pe ia ‘o e to ‘onga mo ‘ui FAIHALA. Ke fakava ‘e ha sosaieti, ‘oku vakili leva ‘e he tangata hono ngaahi tefito ‘i ‘ulungaanga ‘o to ‘o uho mai ‘a ia tene lava ‘o fataki e kaveinga fakama ‘uma ‘uluta ‘e ne mo ‘ui fakasosiale, pea ‘oku nofo loto ai ‘ene fakamaau ki he lelei mo e kovi (molale) kae ‘uma ‘a e totonu mo e hala (...efika) ‘o ‘e ne mo ‘ui. Ka ‘oku mahu ‘inga ke mahino he ‘ikai te tau talanoa ki he faihala ‘o hange ‘e lava ‘o to ‘o faka ‘aufuli mei he ‘etau mo ‘ui. Ka ko e faingata ‘a ‘o e feohi mo e ongo to ‘ongamo ‘ui ko eni he ‘oku hapai ma ‘u pe ia ‘e he kupu ‘o e tau ‘ataina fakalukufua (freedom) ko e ‘tau ‘ataina ke fili ‘ (liberty). Pea ko e taimi eni ‘oku fihi ai e talanoa, he ko ‘etau talanoa pe kihe faihala pe faitotonu ‘e tefito ia ‘i he: tangata mo hono ‘ulungaanga, fatongia, ngaahi tu ‘utu ‘uni, tau ‘ataina ke fili.
Ka ko e pehe pe MAFAI, kuo tau hu ‘u ki he me ‘a koe tu ‘utu ‘uni, pea ko ‘etau pehe pe ngauehala- ‘aki e mafai ‘ ‘oku ‘uhinga ia ‘ko e ‘ikai fakahoko e fatongia ‘o fakatatau ki hono ngaahi tu ‘utu ‘uni ‘. Pea ko e ‘elia leva eni ‘e nofo ai e ki ‘i fakalanga talanoa ko eni. Kae hange ko e lave ‘i ‘olunga, koe talanoa leva ‘e nofo ‘i he ‘faitotonu ‘i hono fakahoko ‘o e fatongia. Ka tau ki ‘i sio kihe ngaahi kupu si ‘i ‘o e kaveinga ‘oku ou pehe ‘oku totonu ke tau vakai ‘i fakalelei ‘e nau felave ‘i hei ‘ilo na ‘a tokoni mai ki hono fakamahino ‘o e kaveinga :
Tangata mo hono ‘ulungaanga:
Ko e tangata ‘oku ui ki ha fatongai pe ke fai ha ngaue ‘oku ha ‘u ia ki he ngaue koia mo hono ‘ulungaanga ‘oku huluni ai e: anga ‘ene tupu, ongo matu ‘a, famili, ako, takanga pe ngaahi maheni, lotu ‘oku kau kiai, ko e ngahi tefito ‘i mo ‘oni ‘oku tui kiai mo e ha fua. ‘oku fa ‘u ‘e he 'uuni me ‘a ko eni ‘a e ‘ulungaanga ‘o e tangata takitaha pea ‘oku ‘ikai ke ‘iai ha ivi ia ‘o e fatongia ke liliu ‘ulungaanga. Ka ‘oku ‘i ai e huluhulu malie mei ono ‘aho ‘a e filosefa Kalisi ko Sokolotesi ki he fekuki ‘a e ngaahi me ‘ani ‘i he mo ‘ui ‘a e tangata. Pehe ‘e he tangatani ‘oku ‘i ai e me ‘a ‘e tolu ‘oku nau fetoka ‘aki ‘i he mo ‘ui fakalukufua ‘a e tangata: (i) ko 'ene HOLI (desire) (ii) ko hono U ‘A (appetite) (ii) ko ‘ene FIFILI (reason). Pea ‘oku kehekehe e ‘ulungaanga ‘o e tangata ‘o fakatatau ki he fetoka ‘aki ‘a e tolu ko eni. Ka ‘oku tui ia ‘oku totonu ke tau feinga ke toka ‘olunga ma ‘u pe ‘a e FIFILI kae lava ‘o mapule ‘i e ongo ua ko e. Ka tukuange ‘a HOLI pe U ‘A ke toka ‘olunga ‘oku ‘ikai ke faingata ‘a ke tau sio ki hono nunu ‘a. Ko e ngaahi fotunga fakaeonopooni ‘o e ngaahi me ‘ani teu pehe ko e HOLI koia ‘oku fakava ‘e ‘aki ‘a e misini faka ‘ikonomika koia ko e ‘kapitalisimi ‘ (CAPITALIAM) pe ‘ ‘ikonomika ‘o e siokita ‘ fakatonga ‘o ‘uhinga ia ko e ‘Tili Koloa pea Takitaha Kumi ‘ene Mo ‘ui ‘ . Ko e U ‘A ko hono 'imisi fakaeonopooni ‘a e to ‘onga faka ‘ikonomika ko e...kai-tavale ‘ (CONSUMERISM). Kae kei tokamokafa pe FIFILI ‘i hono taufatungamotu ‘a neongo hono tamalaki pea ‘akahi ki tu ‘a ‘e he ongo me ‘a koe mei he ‘ena AKO fakaeonopooni. Fakatatau ki he huluhulu ko eni, ko e faka ‘amu ki he kau faifatongia ke nau fa ‘a FIFILI ma ‘u pe kae lava ‘o mapule ‘i ‘a HOLI mo U ‘A pea ‘oku fefeka ange leva heni ‘e mo ‘ui faitotonu.
Ko e konga lahi ‘e tau ngaue ke fakalelei e tafa ‘aki ko eni ‘oku kei fai mei he tafa ‘aki ‘o e Lotu mo e ngaahi Siasi. Ka ‘oku hange kiate au ‘oku ki ‘i he e fakamamafa ‘a e ngaahi kulupu ko eni ki he langa fakamatelie kae manifi ki he fale ‘o e laumalie.
Faifatongia:
Na ‘aku lave ki he kehekehe ‘o e faifatongia mo e ngaue ‘i heeku tohi ki mu ‘a atu pea he ‘ikai teu toe lave heni kiai. Ka ‘oku mahu ‘inga ke mahino ‘a e natula mo e mahu ‘inga ‘o e ngaue kotoa pe ki he ‘lelei fakalukufua ‘a e fonua ‘. ‘Oku toe mahu ‘inga ke fakafaikehekehe ‘i: (i) ngaue (ii) ko e tangata ‘oku ne fakahoko; he ‘oku fakataha ‘i kinaua ‘o ma ‘u ai e fatongia. Pea ‘oku fiema ‘u ke to e fakamamafa ki hono fakamahu ‘inga ‘i e tangata ‘oku faifatongia. Ka homohomo e ha ‘i e ongo me ‘a ko eni ‘e ‘alu pe e taimi ia mo e molia e mahu ‘inga ‘o e ngaue ki he lelei fakalukufua ‘a e fonua, kae malohi leva e ongo ia ko faifatongia pe ma ‘ana ki he lelei fakafo ‘ituitui.
Lao moe Tu ‘utu ‘uni:
Ko e mafai ‘oku makatu ‘unga ai ha faifatongia ‘oku ‘i he Lao mo e ngaahi Tu ‘utu ‘uni fakangaue. Ko hono fa ‘u mo fokotu ‘utu ‘u ‘oku fakatefito ia ‘i he fakaofiofi taha ‘a e kau fa ‘u lao ‘atakai aofaki ‘o e fa ‘ahinga ngaue ko ia. Pea ‘oku toki monomono ‘aki leva e ngaahi tu ‘utu ‘uni fakangaue ‘o fakatonu ki he liliu mo e ‘alu ‘a e taimi. Ko e fekau eni ‘oku nofo mai mo e tokotaha faifatongia.
Ka ko e tokotaha faifatongia ‘oku tu ‘uvaha ‘a ‘i he Lao & Tu ‘utu ‘uni mo kinautolu ‘oku fiema ‘u ke fakahoko kiai. Pea ko e ‘elia eni ‘oku to kiai e mafatukituki ‘o e faifatongia. Ko e taimi eni ‘oku fetaulaki ai e kau fakahokongaue mo e tangata fakafo ‘ituitui mo hono ngaahi ‘ulungaanga; ‘oku fonu ai e faitotonu, olopoto, loi, kaka mo e ha fua ha fa ‘ahinga ‘ulungaanga. ‘Oku hoko leva e lao & tu ‘utu ‘uni ko ‘ene me ‘angaue mo hono paletu ‘a. Ka ‘oku hu mai ai ki he faifatongia ‘a e me ‘a ‘oku fa ‘a ma ‘alifekina ko e KONISENISI. ‘Oku ofi e natula ‘o e konisenisi ‘i he me ‘a ‘oku ‘iloa he mala ‘e ako ko e Losika (logic). ‘A ia te tau lava ‘o pehe ‘oku ‘uhinga heni ki hono to ‘o tefito ‘i fakakaukau e fakamatala ‘oku ‘oatu ‘o fakahoa ki he Lao mo e Tu ‘utu ‘uni pea toki fakafotunga mei ai hono fakahoko.
...Oku toe mahu ‘inga ke mahino ko e Lao & Tu ‘utu ‘uni ‘i hono mahu ‘inga fakasosiale ‘oku makatu ‘unga ‘i hono faka ‘uhinga ‘i. Pea ko e fiema ‘u eni ‘oku makatu ‘unga ai e Fakamaau ‘anga mo e ngaahi faifatongai fekau ‘aki moia. Pea ka hoko ‘o fehu ‘ia ha faifatongia, ko e Lao & Tu ‘utu ‘uni ‘oku totonu ke tomu ‘a vakai ‘i, pe ‘oku kei fe ‘unga mo e ‘atakai ‘oku fai ai e faifatongia. ‘Oku ‘ikai k oe tafoki pe ‘o tuhu ki he faifatongia....Oku ‘ikai ko e Lao & Tu ‘utu ‘uni ke ta ‘ofi e Faihala he ‘e hange ha ‘atau tuli-tevolo, ka ke tokoni ki he tangata taautaha ke ofi ma ‘u pe hono konisenisi ki he Lao & Tu ‘utu ‘uni i hono fakahoko ‘o e fatongia. Ko e faitotonu ‘i he faka ‘uhinga ko eni, ko hono fakapapau ‘i ‘oku faka ‘uhinga ‘i e Lao & Tu ‘utu ‘uni ‘oku ne me ‘angaue ‘aki ‘i he ‘ilo mo e angi ‘o hono konisenisi ‘i he taimi kotoa. Ka ‘i he momeniti koia, ‘oku toki aofangatuku ‘e ne faifatongia ‘i he funga ‘o e TAU ‘ATAINA KE FILI.
Ka tau vakai ki heni:
Ko e fakatata mahino ‘a e ‘ikai ke tau fakakaukau ‘i fakalelei ‘e tau palopalema ‘oku ha ‘i he tukuaki ‘i kehekehe ‘oku fai ki he ‘etau tu ‘unga-matu ‘a ‘oku faifatongia ‘i Uafu. ‘Oku ou tui ‘oku tuhu e konga lahi ‘o e ngaahi tukuaki ‘i ko eni ki he va ‘a Kasitomu (custom services). Ko e tu ‘unga matu ‘a eni ‘oku laine mu ‘a ‘i hono tanaki e ma ‘u ‘anga pa ‘anga lahi taha ‘a e fonua. ‘Oku hala ‘ata ke tau sio ‘oku fakamahino ‘i ki he kakai e lahi mo e faingata ‘a ‘o e fatongia ‘oku fuesia ‘e he tu ‘unga matu ‘a ko eni. Ko e me ‘a pe ‘oku hulu ‘i faka ‘atalahi ‘i he taimi ki he taimi ko e lahi e pa ‘anga ‘oku nau tanaki pea muimui atu ai e ngaahi tukuaki ‘i ‘e nau faihala mo e ngaue hala ‘aki honau mafai. Te ‘eki ai ke tau fanongo kuo to lalo e pa ‘anga ‘oku nau tanaki; Pe ‘e lau e lahi e pa ‘anga pea fakafelave ‘i e ola mo e faifatongia ‘a e tu ‘unga matu ‘a ko eni ‘i ha ta ‘u. Ko e tukunga eni ‘oku ne fakangaloku e faitotonu, ko hono fakamahu ‘inga ‘i e ngaue kae tanu e tangata ‘oku faifatongia.
...I he ta ‘u kuo ‘osi, tupu mei he ngaahi tukuaki ‘i ki he faihala ‘i he potungaue ko eni na ‘e fakakaukau ai e Poate Taulanga ke fakafefekai ‘i mai e ngaahi tu ‘utu ‘uni mo e founga ngaueke tokoni ki ke potungaue ‘ni ki hono fakahoko totonu honau fatongia. Na ‘e fai e launga ki he ngaahi liliu ko eni ‘o taki mai ai e kau fakafofonga ni ‘ihi ‘o e kakai ‘o pehe ‘oku ‘ikai ke ngaue vaofi ‘a e Potungaue ‘ni mo e kakai; neongo na ‘e ‘ikai ke ‘omai ha fokotu ‘u ia pe ‘e natula fefe e ngaue vaofi ‘oku ‘uhinga kiai. Pea na ‘e a ‘u ki hono fokotu ‘u ha komiti Faka-Falealea ke nau fakakaukau ‘i hono fakalelei ‘i e ngaue ‘ni.
...I ha faka ‘eke ‘o e Minisita na ‘e fokotu ‘u mei he kau Fakafofonga ‘o e Kakai, na ‘e to fakamamafa ‘ene me ‘a ki he faihala mo hono ngauehala ‘aki e mafai ‘i he Uafu (corruption at the wharf). Ko e fa ‘ahinga fakanafala eni kuo fuoloa taimi ke tuku. Pea fokotu ‘u mai ai mo e fakakaukau ke ‘omai ha kau 'Aositelelia pe Nu ‘usila ‘e toko tolu ‘ape ke nau pule ‘i mo fakalele ‘a e ngaueni. Pe ‘oku ‘ilo koa ‘e he Minisita ‘a e nunu ‘a ‘o e fa ‘ahinga fakamatala mo e fakakaukau maa'ulalo pehe ‘ni. Me ‘a ‘ni ko e me ‘a pe eni ‘oku ‘ilo ‘i ko e ‘omai ha taha pe kakai ke o mai ‘o fai ‘e tau ngaue. Ko e ha koa ‘e tau me ‘a ‘oku ako? Kuo a ‘u eni ki hono lau e koniteina, to ‘o e koloa ‘o fika ‘i e peseti ‘o e tute, ‘a ia na ‘e lava pe ia ‘e he tu ‘ungamatu ‘a ‘oku lolotonga faifatongia ai, kuo toe talamai he ‘ahoni ‘oku ‘ikai ke tau lava. Kaikehe, ko e tukuaki ‘i kuo fai ‘e he Minisitaani ‘oku ‘uhinga pehe ‘ni: (i) ‘oku fakalukufua ho ‘o tukuaki ‘i ‘o e faihala ki he kau ngaue kotoa pe ‘i he uafu. (ii) ko hono ‘omai e kau muli he ‘oku ‘ikai ha taha ia ‘i Tonga ‘ni tene lava e ngaueni. (iii) ko e potungaue eni ‘i he malumalu ‘o e Minisita Pa ‘anga, me ‘ani ‘oku ‘ikai ke ne mea ‘i ‘e ia e ‘uuni faihala ko eni ‘oku ke mea ‘i. (iv) kuo faihala pe e kau ngaue uafu ia kae ‘angelo kinautolu ‘oku nau o atu moe fakamatala kehekehe ‘o a ‘u ki he Loi ko e fakakouna ke nau faihala ‘i he fatongia. Me ‘a hifo pe ki he ‘uhinga na ‘e fakamalolo ‘i ai e pule ‘o e potungaue ‘ni.
Kehe mei he totonu fakalao ‘a e kau ngaue ‘o e Uafu ke ‘eke huhu ‘i honau ongoongo, ‘oku ma ‘u heni ha fakafuofua ki he tukunga fakakaukau ‘e fai ‘aki e ngaue kae ‘oua kuo a ‘u ki he fili ka hoko. Ko e fa ‘ahinga fakakaukau eni na ‘e ma ‘u ‘e kinautolu na ‘e ‘i honau ‘aofi nima ‘a e ngaue kotoa pe ‘a e fonua kuo fakapekia. ‘Na ‘e ‘iloa mai he taimi lahi ko e ‘atamai mo ‘ulaloa ‘ (inferiority complex) ka ‘i he ‘aho ‘ni ko e ‘maha faka ‘atamai ‘ (intellectual bankruptcy). Ko e alanga-mahaki fakakaukau eni kuo lahi ‘e ne ‘asi ‘i he ‘etau ngaue ‘o kau ai e ui ki muli ke nau omi ‘o tala mai ‘a e me ‘a ke fai. Pea kuo tau fie o ki matatahi ka ko e efiefihia ai ‘a e kakai ko e kau fale ‘i (consultants) mo e kau Mataotao (experts). Fale ‘i kihe luoluo ‘a e hala, Fale ‘i ki he ta fefie, Fale ‘i taumata ‘u mo e ha fua. Toe hu mai moe kau Mataotao, ‘oku toe ‘amu atu e matakali ia ko eni: Mataotao ki he to talo, Mataotao ki he sisino mo e ha fua. ‘Oku nau kaukautahi pe mo fakakaukau ‘i ha takafi faka ‘ofo ‘ofa ki he ‘enau lipooti ka nau foki. Ko hono fakama ‘opo ‘opo, kuo o mai e kakai kehe ‘o mataotao mo fale ‘i ka tau faite mo e hala ‘ata. Mahalo ko e kei afuhia pe ‘a e Minisitaani mei ai.
Ko e tukuaki ‘i mo e fokotu ‘u kuo fai ‘e he Minisita ‘oku ‘ikai ke ‘iai ha ‘ane fakaofiofi ki he kakano ‘o e palopalema ‘oku hoha ‘a kiai. Ko e tokoni pe eni ia ‘o fakatatau ki he fakatalanoa kuo fai, ‘okapau ‘oku ‘iai ha honge fakakaukau ki hono fakalakalaka ‘o e ngaue ‘ni: (i)Vakai ‘i e lao & tu ‘utu ‘uni ‘oku nofo ai e ngaahi mafai ngaue ‘i he potungaueni pe ‘oku kei fe ‘unga mo e tukunga ngaue mo e fiema ‘u ‘o e ‘aho ‘ni. (ii)fakapapau ‘i ko e fiema ‘u ‘a e fa ‘ahinga ngaue ko eni ‘i he: ‘ulungaanga, ‘ilo mo e taukei ngaue ‘oku ‘i loto ‘i he ngaahi me ‘a ‘oku fili ‘aki e kau ngaue. (iii)...Omai e vahenga ‘o e kau muli ‘e toko 3 pe 4 ‘oku lau ‘o hiki ‘aki e vahenga ‘o e kau ngaue Kasitomu. (iv)Tanaki atu e kau ngaue Kasitomu ki ha founga vahe ponasi ‘o fakatatau ki he lahi e pa ‘anga ‘oku nau tanaki fakata ‘u ‘o hange koia ‘oku ma ‘u ‘e he Poate Taulanga.Ko e kole, ke tukua e kole ‘atamai takai holo kae fakalelei ‘i ‘aki ‘e tau ngaue ‘a me ‘a ‘oku ‘i hotau ‘aofinima ka tau mavahe a mei he senituli 20 ki he senituli 21.
Faka ‘apa ‘apa atu 'Inoke Fotu Huakau
mail [at] tau [dot] olunga [dot] to