Koe Mafai 'o e Tu'i mo e Laka 'o e 'aho 7 'o Me [1]
Monday, May 2, 2005 - 18:15. Updated on Sunday, April 20, 2014 - 18:08.
Tangata'eiki,
Ko e lea tau e mala’e ‘o e politiki ‘i he fonua mo e kuonga kotoa pe ko e fo’ilea koia ko e .”KAKAI” (people). Ka ko e lea’ni ‘oku mafulifuli hono ‘uhinga, ‘a ia ko hono kakano ia, ‘o makatu’unga ‘i he va (relation) ‘o e “founga fakahoko ngaue’ mo e “kaveinga’ ‘a ia ‘i he faka-politikale ‘oku nofo kainga ai e ongo fakakaukau ‘e ua:
(i) Ko e ngaue mo e KAKAI ki ha fa’ahinga taumu’a pe kaveinga fakapolitikale.
(ii) Ko hono ngaue’aki e KAKAI ki ha fa’ahinga taumu’a pe kaveinga fakapolitikale.
‘Oku kei lava pe ke hoko e me’a tatau ‘i he ngaahi mala’e kehekehe ‘i he mo’ui fakasosiale ‘a e fonua ka teu nofo ‘i he faka-politikale koe’uhi ko e kaveinga ‘o e ki’i fakalanga talanoa ko eni.
Ko e (i) ko e va koia ‘o e “ngaue mo e KAKAI’, ko hono ivi mo hono mahu’inga ‘oku fakafotunga ma’u pe 'e he “kaveinga faka-politikale’ ki he lelei fakalukufua ‘a e fonua (kelekele, monumanu, ‘akau, tangata mo e toenga ‘o e me’amo’ui) hange ko e “tau’ataina’, “inasi he koloa ‘a e fonua’, “ma’u e ngaahi tefito’i totonu fakaetangata’ mo e ha fua. Fakatata ‘aki eni, he ngaahi ta’u kuo maliu atu na’e ‘i ai e ngaahi tautea pa’anga ‘o ‘Akilisi ‘e he fakamaau’anga. Na’e ‘ikai ha pa’anga fe’unga ‘a ‘Akilisi ke totongi pea tupu ai e fakakaukau ke fai ha kole ki he kakai ke nau tokoni mai. Na’e fai e tokoni ‘o totongi e mo’ua ko eni he na’e kei mahino e “kaveinga fakapolitikale’ ‘e ne nofo he lelei fakalukufua ‘a e fonua. Ko e taha eni ha fakatata mahino ‘o e nofo kainga ‘a e “ngaue mo e KAKAI’ mo e “kaveinga fakapolitikale’. Koe natula mahu’inga taha ke fakama’uma’uluta e kakano ‘i he va ‘o e ongo fakakaukau ko eni ke mu’omu’a ma’u pe e “ngaue mo e KAKAI’ pea tuli fua atu kiai e “kaveinga fakapolitikale’.
Ko e (ii) ‘oku ki’i kehe hono natula mei he (i). Ko e taimi ko e ‘oku mafuli ai e “ngaue mo e KAKAI’ ki hono “ngaue’aki ‘o e KAKAI’ ‘oku hoko ma’u pe ia ‘i he’ene mafuli ‘a e “kaveinga fakapolitikale’ mei he fakalukufua ‘a e fonua ki he fakafo’ituitui. ‘Oku hoko leva ‘o toho he’e kaveinga ia e KAKAI, pea ko e taimi eni ‘oku lahi ai e mavae ‘a e kau ngaue fakapolitikale mo e kakai ‘o e fonua. Ko e ‘imisi eni oku ma’u ‘e he ngaahi fonua ‘oku nau ngaue ‘aki ‘a e founga Paati Fakapolitikale. Ko e taufefusi ‘a e ngaahi paati ‘i he kakai hange ha konga me’akai. Pea ‘oku hoko ma’u pe ‘o mo’ulaloa e fiema’u ‘a e KAKAI kae tekeutua ‘i ‘olunga pea ‘i mu’a e fiema’u ‘a e Paati mo hono kau ma’umafai ke nau taki e fonua. Pea ‘i he ‘osi ‘a e fili pule’anga kotoa kuo toki tangi muimui holo e kakai ‘i he Paati pe koe fe e ngaahi momona na’e tauhele’i ‘aki kinautolu ki he fili. Neongo ‘oku te’eki ai ke tau mafuli ki he sisitemi Paati Fakapolitikale, ka mei he natula ‘o e ngaahi fakakulupu fakafahafaha’i, oku ha mai ‘a e me’a te tau iku kiai ‘okapau ‘e fakahoko eni ‘i Tonga ‘aia ko hono “ngaue’aki ‘o e KAKAI’ ki he kaveinga fakapolitikale faka-Kulupu, pea ko e ta’okete eni ‘o e fakafo’ituitui. Kaikehe, ka tau foki mu’a ki he laka ‘oku teuaki hei’ilo na’a fakalika mei ai ha maama.
Kuo ‘omai e me’a lalahi ‘e 6 ‘oku fakakaveinga ‘aki e Tohitangi ‘oku fai ai e LAKA ‘o fakatatau ki ha fakama’opo’opo ‘oku ha he Matangitonga: (1) ke fakafoki e Uhila mei he Shoreline ki he Pule’anga; (2) kihe Shoreline moe Southpac ke na fakafoki ki he pule’anga e pa’anga tute ‘I hono ngaue hala ‘aki e Laiseni Fakalakalaka ‘a e Shoreline; (3) hoha’a ki he Hingoa Internet Fakavaha’a-Pule’anga ‘o Tonga ‘o pehe ‘oku ma’u ‘e Tupouto’a; (4) hoha’a ki he ngaahi Tu’unga Satelaite ‘o pehe ‘oku ma’u ‘e Pilolevu moe Tongasat; (5) ke to’o e vahe ‘a e kau Nopele ‘oku ‘ikai ke nau nofo ‘i honau tofi’a (6) ke to’o e mafai fakapolitikale ‘o e Tu’i mo hono Fale ‘o foaki ki he KAKAI, ka nau faka-langilangi pe. Kau lave atu mu’a heni kiai:
1. Ke fakafoki e ‘Uhila mei he Shoreline ki he Pule’anga.
Ko e fakakaukau ke tu’u ‘ata e Pule’anga mei hono fakalele e ngaahi ma’u’anga-mo’ui ‘a e fonua ‘oku ‘ikai ko ha me’a fo’ou. Na’e fakasisi ‘i Tonga e fakakaukau’ni ‘i hono fokotu’u e Poate ki he Mataka (Copra Board) mo e Poate kihe Siaine (Banana Board) pea na’e kau atu kiai e Langa (Tonga Construction Company: TCC) mo e Kautaha Vaka (Tonga Shipping), Uhila (Power Board), Vai (Water Board) ‘o hokohoko mai ai ki he ‘aho’ni. Ka na’e fili pe ‘e he Pule’anga e kau memipa ‘o e ngaahi Poate ko eni, na’e ‘ikai tu’uaki ia ki tua ke fai kiai ha tohi talangaue ‘o hange koia ‘oku hoko ‘i he ‘aho’ni.
‘I he ta’u nai ‘e uofulu kuo ‘osi ne malohi mai e fakakaukau faka’ikonomika ‘o e Sekitoa Taautaha (Private Sector) ‘o ‘uhinga ia ke tu’u ‘ata ‘aupito pe ‘a e Pule’anga ia mei hono fakalele e ngaahi ngaue ka e tuku ‘ata’ata pe ki he Sekitoa Taautaha ke nau ngaue’i ‘e kinautolu he ‘oku pehe ‘e toe fakalakalaka mo toe lelei ange. ‘Oku ‘iloa e fakakakukau’ni ko e “Fakataautaha’i ‘o e Ngaue’ pe “privatization’ fakapapalangi. Na’e hehe’ia heni e Pule’anga, Falealea mo ‘etau kau mataotao ikonomika pehe ki he kau Fakafofonga ‘o e Kakai. Na’e tu’utu’uni ai e Pule’anga ki he ngaahi Poate ke tukuatu e ngaue ki he Sekitoa Fakataautaha ke fai mai ha talangaue. Na’e fai e tohi talangaue ki he ‘uhila pea foaki e ngaue ko eni ki he Shoreline Group. Ko e ‘aho’ni kuo tau tangi ki he Tu’i ke ngaue’aki hono mafai ke fakafoki e ‘Uhila ki he Pule’anga he na’e sai ange pe ia; Ke lele mole pe kaikehe pe ke fiemalie e KAKAI. ‘Aia ‘oku mahino mai koe fu’u poupou tavale na’e ‘ave ki he fakakaukau “Fakataautaha’i ‘o e Ngaue’, na’e fai ‘i he funga ‘o e ta’emahino ki hono ngaahi nunu’a ki he KAKAI.
Na’e ‘ikai ke fai ha fakafepaki ia ki he fakakaukau “Fakataautaha’i ‘e Ngaue’ (privatization). Ko e fakafepaki ia ki he Shoreline ko e kau ai ‘a Tupouto’a ‘o makatu’unga ‘i he me’a ‘e ua: (i) koe mahalo na’ane ngaue’aki hono mafai faka-Pilinisi Pule ke fakakouna e Poate ke ma’u ‘e he Shoreline e ngaue. (ii) ko e tupu mei he’ene kau he kautaha na’e ‘oange ai e ‘uhila ki he Shoreline ‘i ha mahu’inga ‘oku ‘ikai ko e mahu’inga totonu ia ‘o e ‘uhila. Ka ‘okapau na’e hoko eni, ‘oku mahino na’e ma’u ‘e he Shoreline e ngaue ‘i he founga hala. Ko e fehu’i, Ko hai na’ane fakahoko e ngaue hala ko eni? Koe tali nounou; Koe Poate ‘Uhila na’a nau ngauehala honau mafai ke foaki e ngaue ki he Shoreline. Koe lau faka’ilo, ‘oku hala hono faka’ilo ‘o e Shoreline, Faka’ilo e Poate ‘Uhila. Ka ‘okapau na’e ‘ikai hoko ha fakakouna pe ngaue hala ‘i he Poate ki he talangaue moe talamahu’inga ‘a e Shoreline, pea ta ‘oku ‘ikai ke ‘iai ha taha ia ‘e ‘iai hano mafai ‘i he Lao, ‘o a’u ki he Tu’i, ke ne fakafoki e ngaue mei he Shoreline. ‘Oku lahi pe founga ia ke fai ka ‘oku ‘ikai kau ai e Tohitangi ia ki he mafai ‘o e Tu’i; koe taha e na’e ngaue’aki ‘e he Poate Taulanga mo e kautaha na’a nau ma’u e ngaue uafu. Ka kimui katoa eni ‘oku ‘iai e ki’i fehu’i ia ‘oku mahu’inga ke tau tokanga kiai: Na’e toe ‘iai mo ha kautaha na’e talamahu’inga ki he ‘Uhila pe ko e Shoreline pe?.
2. Ki he ngauehala ‘aki ‘e he Southpac e Laiseni Fakalakalaka ‘a e Shoreline: ‘Oku toe ta’e’uhinga ange hono ‘ave ki he Tu’i e kaveinga ko eni. ‘Oku ou tui koe launga eni ia ke ‘ave ki he ‘ulu ‘o e Pule’anga; Palemia mo e Tokoni Palemia., he ‘oku huki tonu eni ia ‘i he mafai ‘o e Minisita Pa’anga moe Ma’umafai ki he Laiseni Fakalakalaka.
3. Hingoa Internet Fakavaha’a-Pule’anga ‘o Tonga: Koe toe fehu’i pe mo eni ki he Pule’anga, Palemia moe Tokoni Palemia. Koe ha hono mo’oni ‘o e tukuaki’i ko eni? Pea ka ‘okapau ‘oku mo’oni, Koe ha leva e founga na’e fai ‘aki e foaki ko eni? ‘Oku ‘ikai ko ha me’a eni ia ‘oku faingata’a ke tali ‘e he Pule’anga.
4. Tu’unga Satelaite moe Tongasat: Ko e palopalema eni ia kuo fuofuoloa ‘e tau fe’ao mai moia ka ‘oku mahu’inga ke mahino e puipuitu’a ‘o e Kautaha’ni moe natula e ngaue na’e fokotu’u ke ne fakahoko. Ko e me’a ke mu’aki fai kiai e sio: (i) Ko e aleapau ‘a e Pule’anga mo e Tongasat fekau’aki mo hono lisi atu ‘o e tu’u’anga satelaite? (ii) Ko e ha e faingata’a fakalao ‘oku ‘ikai lava ai e Pule’anga ‘o ‘eke’i hono inasi mei he Tongasat? (iii) Ko hai e fale’i faka-lao ki he Pule’anga ‘i he aleapau ko eni? He ‘ikai teu ofo ‘okapau na’e fakahoko ‘e he’etau kau Fakahinohino Lao ‘a e Pule’anga ha aleapau ‘oku nofo e me’a kotoa he “Will and Grace’ ‘a e Tongasat. Na’e lakoifie ‘a ‘ene Afio ki he talangaue na’e fai ‘e he kautaha he koe fakakaukau fo’ou mo malie; Ka koe ngaahi alea moe fakaikiiki ‘o e ngaue ko eni na’e fakahoko pe ia ‘e he Pule’anga. Neongo ‘e ne fihi fuoloa ka koe pulu pe mo eni ia ‘a e Pule’anga; ‘a e Palemia mo e Tokoni Palemia. Ka ‘okapau ‘oku tonu e ki’i fakamahalo, ta ko e palopalema’ni ko e palopalema faka-AKO. Ko e to nounou faka-ATAMAI ‘e tau kau fakahoko-ngaue ‘oku ‘ikai ke ‘iai ha mafai ia ‘o e TU’I ki ai.
5. Vahenga Faka-Nopele: Ko e kaveinga eni ia ‘oku fekau’aki ia mo hano liliu e Konisitutone pea koe ngaue ia ‘a e kau Falealea. ‘E fakatefito ha fa’ahinga fiema’u taumama’o pehe’ni mo e fakalelei ki he Lao Kelekele. Ka ‘oku ou tui ‘oku nga’unu atu ‘e tau fiema’u ki he potula’a ‘oku fihitu’u ai ‘e Totonu ‘a e Tangata. Ka ko e me’a ‘e ua ‘oku totonu ke tau fakakaukau lahi ki ai: (i) Ke fakangatangata ha taha ki ha feitu’u pau, ‘oku ‘i ai e lao pehe ia ki he Tautea hia Ngaue popula; Ko e fehu’i, ‘Oku totonu nai e fakalahi e Lao ko eni ke tanaki atu e kau Nopele ki ai?. Koe mo’ui faka-Molale moe ‘Efika ‘a ia ko e Kanoloto e mo’ui ‘a e tangata ko e ‘elia pelepelengesi taha eni ki he kau fa’u Lao. Na’a tau toki situ’a mei hono malu’i e tau’ataina ‘a e Mitia, Ka tau feinga ke molokaki he tau’ataina ‘e taha. Ko ‘e tau kole eni ke Lao’i e va moe vafeinofi ‘a e Nopelo mo hono Kainga. ‘E lava e TU’I ke fai ha fakataufolofola fale’i ‘o e kau Nopele ‘okapau koha tohitangi eni mei hono Kainga; ka ‘e taumama’o ke fao’i atu ki he fiema’u pe kaveinga ‘o e Tohitangi ko eni.
6. Koe mafai faka-politikale ‘o e Tu’i mo hono Fale: Ko e kaveinga ko eni ko e tumutumu eni ‘o ha ta’emahino kafakafa ‘i he mala’e faka-Politikale. Kuo lahi e ma’alifekina e fakakaukau ko eni ‘o makatu’unga ‘i he pehe ko e fotunga eni ‘oku ‘i ai ‘a Ha’a Tu’i ‘o Pilitania. ‘Oku ou kole heni ki he ngaahi kulupu faka-Politikale ‘oku nau nofo holo moe usu ko eni ke nau toe lau lelei e Konisitutone ‘o Pilitania fekau’aki moe mafai faka-politikale ‘o e Tu’i. Pehe foki ki he mafai ko eni ‘e ne fekau’aki mo hono ngaahi Kolonia hange ko Nu’usila mo Aositelelia.
Mole ke mama’o na’a taku kuou fakata’e’aonga’i e founga ‘o e Tohitangi ki he’ene Afio. Ka ‘oku mahu’inga ke tau fakapapau’i ‘oku nofo ‘e tau kole ‘i he mafai ‘o ‘ene Afio ‘o fakatatau ki he Konisitutone mo e Lao. Ka ‘okapau koe ngaahi kaveinga ‘o hange kuo fai kiai e fakalavelave ‘oku nofo pe ia ‘i he malumalu ‘o e Pule’anga mo e ngaahi ma’umafai fakangaue pea kuopau ke tau kamata mei he kau Minisita moe kau ‘Ulu’i Potungaue. Kuo taimi ke mavahe mei he ngaahi fakanafala angamaheni ka tau fai ha ‘eke ‘oku tu’u-kano’imata ki he’etau kau Minisita mo e kau ‘Ulu’i Potungaue ‘o fekau’aki mo ‘e nau fakahoko ngaue.
Ko hono fakanofo koia ‘o Dr. Feleti Sevele ki he Tokoni Palemia, ‘e lava nai ke talamai ‘ e he fa’ahinga ‘oku nau fokotu’utu’u e laka ko eni pe ‘oku kei totonu ke tau tekemu’a ai pe e KAKAI ke o ki he Tu’i ‘i ha me’a ‘e lava noa ‘e he mafai kuo ‘oange ki he taha ‘o e kau Memipa Taki ‘o e Kulupuni ke fakahoko e ngaahi ngaue ko eni. KOE NGAFA ENI NA’E KOLE, KOE ME’ANGAUE ENI KUO ‘OATU na’a mo’oni e lau “ko ho’o tali keu ‘alu atu ‘o toe puke mo ho nima’. Ko ‘eku hoha’a na’a kuo tau mavahe mei “ngaue mo e kakai’ ki hono “ngaue’aki ‘o e kakai’ kae ‘ikai ke tau fakatokanga’i.
Faka’apa’apa Atu
'Inoke Fotu Hu'akau