Mamafa 'a e koloa ka 'e 'osi pe hono fakatau [1]
Monday, October 11, 2010 - 06:15. Updated on Monday, September 9, 2013 - 18:40.
KUO fakamamafa'i mai foki 'e he Pule'anga 'a e tu'utu'uni koia 'a e lao fekau'aki mo e fatongia 'o e export/import, ke fakahoko pe 'a e fatongia koeni 'e kinautolu pe koia 'oku nau 'osi ma'u laiseni pea mo 'i ai 'enau fika tukuhau 'i he pule'anga.
Ko e founga foki 'oku tau anga maheni mai moia,'oku toki issue pe foki 'a e laiseni koeni 'i he taimi koia 'oku te import mai ai ha koloa, pe export atu ai ha koloa.
Pea 'oku ou tui ta'e toe veiveiua,'oku kei lelei ange pe, mo taau ange 'a e founga koia na'a tau anga maheni mai moia, 'i hono fakamamafa'i koia ke pau ke 'uluaki lesisita 'a e laiseni mo e fika tukuhau.
Oku mahu'inga 'aupito 'a e fatongia fa'u lao koia 'oku fai 'i he Pule'anga mo e Falealea, ka 'oku ou tui 'oku 'i ai 'a e tefito'i Lulu Fua (check and balance) 'oku fiema'u ke hanga 'e he lao koia 'oku fa'u 'o tokoni'i ke fakapapau'i 'oku a'usia 'a e lelei mo e taumu'a (Objectives) koia 'oku fai kiai 'a e fakakaukau mo e 'amanaki. Kae'uma'a , ke 'oua na'a uesia'a e mo'ui 'a e kakai'i he tu'utu'uni 'oku tau fai.
Pea ko e tefito'i Lula Fua koia, koe pau ke fakapapau'i 'a e lelei koia 'oku ma'u 'e he kakai 'o e fonua mei he lao koia kuo fa'u.
Ka 'i ai ha lao 'oku ne holoki pe tamate'i 'a e me'a koia na'a tau 'amanaki ke tupulekina mo mo'ui lelei, pea 'oku totonu ke fai ha tokanga lahi ke fakatonutonu pea fakalelei'i 'a e lao koia.
Pea 'oku ou tui, 'i he'etau talanoa koia fekau'aki mo e lao ki he laiseni 'o e import mo e export, 'oku fu'u mahu'inga 'aupito ke mahino ko e haa 'etau objectives 'oku tau faka'amu ke tau a'usia , pea mo e Lula Fua'oku tau ngaue'aki. Hange koeni ;
- Na'e tu'utu'uni 'e he lao ke export 'a e mokohunu, pea ko e criteria koee na'e fokotu'u ke a'usia (meet) 'e he kau fakamaketi pe exporter na'e 'ikai ke qualify kiai ha taha ia he kau toutai local.
Ko kinautolu koia na'e qualify ki he laiseni koeni, ko e kau muli pe mo e kau nopele/kau minisitaa/kau fakafofonga Falealea.
Oku hanga 'e he lao na'e ngaue'aki koeni 'o faka'ai'ai mo fakapale'i'a e kau fakamaketi pe ko e kakai 'oku lahi 'enau pa'anga - investor, kae marginalise 'a e kakai 'o e fonua, kae'uma'a'a e si'i kau toutai mei hano ma'u ha fair share mei heenau koloa 'oku export.
He taumaiaa 'oku 'i ai ha lave 'a e lao koeni ia, ki ha totongi tu'upau kuo pau ke totongi 'e he kau fakamaketi ki he kau toutai.
He ko e taha 'o e ngaahi criteria ki he ma'u 'o e laiseni , kuo pau ke'i ai 'ete pa'anga 'e laui kilu ki he miliona 'oku fakahuu'i he pangikee 'i Tonga ni.
Ka ko e price koia na'e fai 'aki 'a e fakatau mei he kau toutai 'oku ta'e fe'unga ia mo e fu'u pa'anga lahi koia na'e fiema'u ke fakahuu he pangike 'e he kau exporter.
He ko hono mo'oni, 'oku fu'u si'isi'i mo ta'efe'unga 'a e totongi na'e 'oange ki he kau toutai mei he kau investor/exporter.
'Ikai ke ngata ai , ka 'oku toe fakapale'i 'a e kau investor koeni 'e he pule'anga 'aki 'a e ngaahi incentives kehe hange ko e 'ikai ke nau totongi ha tukuhau 'i he export 'oku nau fai.
Oku 'ikai foki ke quarantee ia 'e hanga 'e he kau investor/exporter muli ko eni 'o toe fakafoki mai ha silini ki he fonua ni mei hono fakatau atu 'etau koloa mokohunu.
Ko e sipinga tatau pe na'e hoko ki he export 'o e hina squash.
Na'e toki hanga eni 'e he Pule'anga 'o totongi atu 'a e fu'u pa'anga lahi faufaua ki he kosilio 'a e kau squash exporter, hili koia 'oku te'eki ai ke 'atita'i 'enau ngaahi fakamatala pa'anga ke mahino 'a e ola 'o e ngaue na'a nau fai.
Ka 'i he taimi tatau,'oku 'ikai ke 'i ai ha peni 'uli'uli ia 'e taha 'e 'ave ma'ae kau ngoue, 'a e kakai na'e ha'anautolu 'a e ngoue hina na'e too.
Ko e fehu'i leva pe ko hai koaa 'oku benefit mei he laiseni export na'e foaki?
- Ko e me'a tatau pe 'oku lolotonga hoko 'i he import. Ko hono fakamamafa'i koia 'o e lao ke fai pe 'a e import'e kinautolu kuo 'osi lesisita laiseni mo ma'u fika tukuhau.
Ko e koloa kotoa pe 'oku huu mai mei muli import, 'oku 'ikai ko e kau importers 'oku nau totongi 'a e tukuhau mo e fakamole kotoa ki hono 'omai 'o e koloa koia.
Ka ko e kau consumers pe ko kinautolu'oku nau fakatau 'o faka'aonga'i 'a e koloa koia, 'a e kakai 'oku nau fua'a hono totongi'o e fakamole kotoa mo e tukuhau ki he koloa koia.
Ko e me'a 'oku fai kiai 'a e tokanga, he 'oku hanga 'e he lao 'o foaki 'a e faingamalie huu koloa mai mei muli ki he ki'i toko ni'ihi pe koia 'oku lesisita ke ma'u laiseni .
Ka 'oku 'ikai ke hanga 'e he lao'o malu'i pe 'oange ha fair price ma'ae kau consumer pe ko e kakai koia 'oku nau fua kotoa 'a e fakamole mo e tukuhau ki he koloa koia na'e hu mai mei muli.
Hange koeni, ke fix ha mark-up rate pea mo e profit margin 'oku ngaue'aki 'e he kau importer/wholesaler/retailer pee ke fakakaukau'i ha agent fees ke ngaue'aki.
Ka ko hono tuku koee ki he open market ke nau fe'au'auhi, 'oku 'ikai ke ngaue lelei 'a e fo'i principle koeni ia 'i Tonga ni, koe'uhi he 'oku 'ikai ke 'i ai ha fair competition ia 'i he maketi local.
He 'oku laka hake he 90% 'a e koloa he maketi 'oku pau ke import ia mei muli. Pea 'oku 'ikai ke 'i ai ha taimi ia 'e pehee 'oku over-stock ai ha fa'ahinga koloa 'i Tonga ni. He 'oku kei lahi ange pe 'a e demand ia he supply.
Pea 'i he'ene pehee, neongo 'ene mamafa 'o e totongi 'o e koloa ka he 'ikai ke toenga ia, he kuo pau pe ke fakatau ia koe'uhi 'oku fakangatangata pe 'a e supply ia'o e koloa ki he fiema'u'a e kakai.
Hange ko kapakapa'i sipi, neongo 'ene $10.00/kg 'i Vava'u ni, ka kuo pau pe ke 'osi ia hono fakatau , he 'oku 'ikai ha toe sipi ia 'e ma'ama'a ange hono totongi.
Ko e fehu'i ,'oku hanga nai 'e hono fakamamafa'i 'o e lao koeni 'o tokoni'i 'a e kakai 'o e fonua?
Pe 'oku toe lahi ange 'a e faingata'a'ia 'a e kakai 'i he founga fakapoto koeni.
Fekau'aki mo e import, 'oku ou tui ko e tefito'i me'a mahu'inga taha heni, ko hono provide'a e fo'i service koeni ma'ae kakai 'o e fonua 'o taumu'a ke a'usia 'a e ngaahi tefito'i kaveinga mahu'inga koeni ;
- Ke feau 'a e ngaahi fiema'u (needs) 'a e kakai - ke maintain 'a e mo'ui lelei, fiefia, nonga mo e melino 'a e kakai 'o e fonua.
- Ke secure 'a e quality 'o e products. (Quality Control)
- Ke sustainable 'a e totongi 'o e koloa. (Inflation Control)
Oku lahi foki 'a e ngaahi Pule'anga lalahi 'i mamani ,'oku fakangatangata pe 'a e ngofua koia ki he laiseni import ki he kakai totonu pe koia 'o honau fonua (citizen). Pea 'oku 'uhinga foki eni ke nofo pe 'a e profit 'i hono fakatau atu 'o e ngaahi koloa 'oku import mai 'i he fonua koia.
Faka'apa'apa atu
Paula K. Kava
paul [dot] kava [at] gmail [dot] com