Piveni Puikala: Ko e loto 'eni 'o e kakai [1]
Thursday, April 30, 2009 - 05:27. Updated on Friday, September 12, 2014 - 11:47.
'Etita
Tangi ki Loto Tatau ke Fetongi e Palemia mo hono Tokoni
Kuo u fanongo 'i he ngaahi talanoa 'oku sasala 'o pehe 'oku fai 'a e fu'u fokotu'utu'u fo'ou 'o e kau Minisitaa pea kau ai pea mo e fokotu'u e Kovana fo'ou ki Vava'u. Ko e fokotu'utu'u foki ko 'eni ko e tupu pe mei hono faka'ataa 'e he Palemia 'a e ongo Minisitaa 'e ua ke na hiki atu ki muli 'o hoko ko e ongo 'Amipasitoa.
Ko e 'uluaki 'o e me'a kou tokanga ki ai, koehaa kuo sia'ki pehe'i ai e vaka lolotonga ia kuo mahino ki he fonua ko e ta'u mahu'inga taha 'eni 'o e fononga ki hono fakahoko fakalao 'a e hoko 'a Tonga ko e Pule'anga Faka-Tu'i Temokalati (Democratic Constitutional Monarchy). Ko e potungaue na'e 'i he ongo Minisitaa ko'eni, ko e Polisi, Tau Malu'i Fonua, Potungaue ki Muli, pea mo e Kovana Vava'u. Koehaa kuo tala ai e nounou 20 miliona e tanaki pa'anga 'a e Pule'anga ki he ta'u fakapa'anga ko'eni, pea fe'amokaki e fonua mo e ngaue'anga, ka e fai e fokotu'u Amipasitoa taimi hala ia ko'eni. Kuo tukuange pe 'a e Potungaue ki Muli ke nau lulu tava nautolu lolotonga e nounou fakapa'anga.
Ko e ua e me'a kou tuku atu ke tau fakakaukau ki ai, pe koeha leva kuo toe 'ai ke fakanofo e ongo Minisitaa 'e ua makehe, taha ki he Ngoue pea taha ki he Information mo e Communications. Ko hono fakakatoa ko e Potungaue ia 'e fitu pea kou tui ko e minisitaa ia 'e 5 ki he 7.
Pea ko e fakamamahi taha ki he fanongo, ko e kakai ko'eni 'oku 'amanaki ke fokotu'u ki he ngaahi tu'unga ni. 'Oku 'ikai teu fakaanga'i 'e au ha tangata pe fefine ne kau hono fakakaukau'i ki he ngaahi tu'unga ko'eni, ka 'oku ou fifili pe koehaa 'a e fo'i fika 'a e Palemia poupou atu ai pe ki ai hono Tokoni, ki he ta'u faka'osi ko'eni 'o 'ena fua e fatongia ko e ongo taki 'o e Pule'anga Tonga. Kapau neu vakai atu 'oku 'i ai ha 'uhinga pau neu longo pe. Ka 'oku ou hu'uhu'u 'oku fakakaukau e Palemia mo hono Tokoni, ke fakatokolahi 'aki e Kapineti ha kau Minisitaa te nau taukapo'i ia mo 'ene ngaahi fokotu'utu'u ki he 2010 pe ko hano fakahaofi ia mei ha ngaahi 'isiu pelepelengesi 'e fai ki ai 'a e taalanga 'i he Fale he ta'u ni.
'Oku ou to e fanongo foki 'oku 'ikai ko au pe 'oku ou ta'efiemalie he ngaahi fokotu'utu'u fakavalevale ko'eni 'a e ongo taki Pule'anga, ka kuo toe tala'a mo e Hou'eiki Nopele ia he fu'u va'inga fakatamaiki lahi ko'eni he loto Pule'anga. Kuo mahino 'oku 'ikai ha me'i toka'i 'e taha 'o e kakai mateaki'i fonua hotau Pule'anga. Pea 'oku 'ikai ko ha ta'u 'eni ia ke oo ai ki he Fale Alea 'o kee mo fakamoleki e taimi' hano taukapo'i ha me'a noa'ia. Ko e 'isiu mahu'inga 'o e ta'u ni, ko e fengaue'aki, ko e uouonga taha 'a e fakakaukau pea mo e loto, ke fa'u pea paasi ha ngaahi fokotu'utu'u 'e lelei ki he kakai 'o e fonua. Pea 'i he tafa'aki 'o hono fakalele 'o e Pule'anga, ke tauhi e fonua ke malu, pea ke melino, pea ke lelei faka'ekonomika, ka e lava ke foaki ki he fuofua Pule'anga Temokalati 'o Tonga 'o e 2010 ha faingamalie totonu ke nau fakalele 'aki ma'ae lelei fakalukufua 'a e kakai 'o e fonua.
'Oku ou fakame'apango'ia kuo a'u mai ki he 'aho ko'eni kuo fakata'e'aonga'i 'e he Palemia ko'eni, 'a e 'ofa, tui mo e 'amanaki 'a e kakai 'i he founga fakatemokalati. Pea kapau 'oku ou sio pehe au neu kau 'i hono malanga'i 'a e ngaahi founga ke ma'uma'uluta ai e fonua fou mei he founga taki 'a e Fale 'o e Tu'i, 'oku ou ongo'i 'e au 'oku 'i'ii hoku mafu, he maumau lahi kuo fai 'e he Palemia ko'eni mo hono Tokoni, ko hono poupou ofi taha, ki he loto 'o e kakai e fonua 'o lakasi 'e ia 'a e mamahi 'a e fonua 'i ha to e me'a. Kuo hanga 'e he Palemia ko'eni, pea kou kole au ia ke 'oua mu'a toe ui ia ko e Palemia fili 'e he Kakai, he kuo ne maumau'i e faingamalie 'o e kakai ke nau fili honau taki pea maumau'i e 'ofa fonua 'a e Tama Tu'i Siaosi Tupou V na'a ne feilaulau'i ai hono Tehina na'e Palemia 'i he 'aho koia, ka e fokotu'u 'a e Palemia ko'eni he ko e loto ia 'o e kakai. 'Oku ou tui 'i he taimi ko ia na'e mokoi e finangalo e Tama Tu'i ke fakalelei'i pea ke vaofi ange hono vaa pea mo hono kakai. Pea na'e toka 'i he loto 'o e tokotaha kotoa 'a e 'amanaki lelei 'e hoko e Palemia ko'eni ko e taha tonu ke ne fakafofonga'i 'a e feveitokai'aki pea mo e fe'ofa'aki 'a e Tu'i pea mo hono kakai. 'Isa kuo siva 'a e 'amanaki pea hangee kuo a'u ia ki he 'aho ni, kuo to e vaamama'oange 'a e Fale ia 'o e Tu'i pea mo e kakai, he kuo monuka 'a e finangalo, pea mamahi e kakai 'i hono tutu e loto kolo 'I he 16/11. Pea ko e fuofua faka'ilonga 'eni ne tau ma'u ai 'oku 'ikai fe'unga 'a e Palemia ko'eni ke taki 'i he Pule'anga he koiaa na'e tu'u 'I he vaha'a 'o e Kakai pea mo e Hau 'o Tonga pea mo e Pule'anga. Na'e tonu ke hangee ko e taki kotoa ko e hoko ha me'a fakalilifu pehee lolotonga 'ene 'i he sea, 'oku ne kole fakamolemole ki he Tu'i pea mo e Hou'eiki, kae 'umaa e kakai 'oku ne fakafofonga'i kuo toonounou e faifatongia pea kuo kite 'a 'api. Ka kuo hoko e 16/11 ke kia kekeva e tama ni ia. 'I he hisitolia 'o e fonua ni, 'oku te'eki ai ke 'i ai ha taki 'e a'u ki falelotu hono le'ohi 'e he sotia. Kuo fakahaa mai pe 'e he Palemia, kuo mole mo 'ene falala 'ana he kakai e fonua.
Teu fakanounou he ko e 'uhinga e tohi ni, ke fai ha loto taha, 'a e Hou'eiki Nopele pea mo e Kakai 'o e Fonua ke fakahaa ki hotau Tu'i, i he loto faka'apa'apa mo'oni pea mo e toka'i ke tali pea fakahoko 'a e loto 'o e kakai, ke fetongi 'a e Palemia pea mo e Tokoni Palemia ki mu'a hono huufi 'o e Falealea 'o e ta'u ni. Kuo fulutamakia 'a e kakai hono kukuta 'enau lotomamahi 'i he Palemia ko'eni. 'Oku faka'amu 'a e kakai ke fokotu'u 'i he loto 'oku taha pea mo e finangalo 'o 'ene 'Afio, ha ongo taki fo'ou te tau fengaue'aki 'i he ta'u mahu'inga ko 'eni.
Kuo fuoloa 'a e loto 'a e kakai ia 'o e fonua ke fakalelei'i 'a e tapa kotoa pe 'o e mo'ui lootolu, ka tau kamata mu'a mo ha tapuaki tafe mei 'olunga 'aki hano fakafaingamalie'i 'e he Tama Tu'i 'a ee 'oku ne kei ma'u 'a e Totonu Faka-Konisitutone, ke ne tukuange atu 'aa 'a e Palemia lolotonga mo hono tokoni, ka e fokotu'u ha ongo taki fo'ou te tau lava katoa 'o fengaue'aki, mei he Fale 'o Moheofo, Hou'eiki Nopele, pea mo e Kakai 'o e Fonua, 'i he laumalie tauataina koe'uhi ko e taumu'a taha ke fokotu'u mo tataki e Fonua ki ha kaha'u taa'imalie mo nonga.
'I he loto faka'apa'apa mo'oni
Piveni Piukala
piveni [at] hotmail [dot] com