Ola 'o e 'uluaki fakataha 'a e Komisoni Konisitutone mo Fili Fale Alea [1]
Thursday, January 15, 2009 - 08:44. Updated on Tuesday, January 13, 2015 - 20:52.
Kuo fakanofo 'a e kau memipa Komisiona ki he Komisoni Konisitutone mo Fili Fale Alea 'o Tonga 'i he 'aho 5 Sanuali 2009, pea na'e fuofua fakataha ai pe 'a e kau Komisiona 'i he 'aho 7 'o Sanuali 2009. Na'e Sea 'i he fakataha ni 'a e Tu'i Fakamaau ko Gordon Ward. Ko e kau memipa 'o e Komisoni ko 'Eiki 'Alipate Tu'ivanuavou Vaea, Dr. Sitiveni Halapua, Dr. 'Ana Taufe'ulungaki, pea mo Sione Tu'itavake Fonua.
Ko e ngaue lahi 'i he 'uluaki fakataha ko 'eni ko e fokotu'utu'u ha palani ngaue 'e 'aonga mo lelei taha ke fakahoko'aki hono ngaahi fatongia kuo tu'utu'uni 'e he Lao ki he Komisoni mo e Fili Fale Alea 2008. 'Oku fiema'u 'a e Komisoni kene fakakaukau'i pea mo lipooti mai 'a e ngaahi me'a ke fakalelei'i 'aki 'a e Konisitutone pea mo e founga fili Faka-Fale Alea 'o hange ko e tu'utu'uni 'a e Lao ni. Pea mo 'omai ha ngaahi fokotu'utu'u ki he fakalelei pea mo fa'u ha ngaahi lao ke fakahoko'aki 'a e ngaahi fokotu'utu'u ni.
'Oku fakahisitolia 'a e faingamalie ni ke poupou mo langa hake 'a e maa'imoa 'a 'Ene 'Afio, Kingi Siaosi Tupou V, ke fakamonu 'a e koloa kuo ne foaki ki he Fale Alea 'o Tonga; ke fakalelei 'a e founga fili Fale Alea, pea foaki ki he Fale Alea ke pule 'a e tokolahi 'o e fonua. 'Oku faka'apa'apa'i 'e he Komisoni 'a e Lipooti 'a e Komiti Liliu Faka-politikale, 'i he mahino 'oku 'i ai 'a e fiema'u ki ha liliu faka-Konisitutone pea mo e founga Fili Fale Alea. Pea 'e pehe foki 'ene tokanga ki he lipooti 'a e Komiti Tapatolu.
Kuopau ke fakakaukau'i 'e he Komisoni 'a e ngaahi Tohi Fokotu'u Fakakaukau, kae lava ke a'usia 'a e taumu'a 'o e Lao. Kuo'osi tu'utu'uni 'e he Lao ni 'a e ngaahi tohi, kakai mo e ngaahi kulupu pau ke fakakaukau'i 'enau ngaahi fokotu'utu'u 'e he Komisoni. Pea toe fakangofua ke tanaki atu ki ai mo e ngaahi Fokotu'u Fakakaukau Tohi 'e fakahu mai mei ha ngaahi kulupu 'e 'ikai toe tokosi'i hifo 'i he toko 200, 'o fakamo'oni hingoa ki ai 'a e kakai 'oku ta'u 21 pe lahi ange. 'E ma'u 'a e fakaiikiiki mo ha toe fale'i, 'o ka fiema'u mei he Talekita 'o e Komisoni, Rosamond Bing, 'i he 'ofisi 'o e Komisoni ke tokoni ki he founga totonu ke fakahoko'aki 'a e ngaahi Tohi Fokotu'u Fakakaukau ni. Kataki 'e 'ikai tali 'e he Komisoni ha Tohi Fokotu'u Fakakaukau fakafo'ituitui.
'Oku fakamahino atu heni 'oku 'ikai ko e tefito'i fatongia 'o e Komisoni ke vakai'i fakalukufua 'a e Konisitutone, ka 'oku fakangatangata pe ki he ngaahi tefito'i me'a ko ia 'oku ha 'i he Tepile Ua 'o e Lao, pea ko e ngaahi Tohi Fokotu'u Fakakaukau kotoa pe kuopau ke fekau'aki pe mo e ngaahi me'a ko ia.
'Oku fiema'u 'a e Komisoni ke muimui pau ki he ngaahi taimi tepile kuo fokotu'u 'e he Lao. 'I he'ene pehe, 'oku fiema'u 'a e ngaahi Tohi Fokotu'u Fakakaukau ke a'u mai ki he 'ofisi 'o e Komisoni 'o 'ikai toe tomui ange 'i he 'aho 23 'o Fepueli 2009, kae lava 'o tali.
Ka hili leva 'a hono vakai'i 'a e ngaahi Tohi Fokotu'u Fakakaukau kotoa pe, 'e hoko atu 'a e Komisoni 'o fakahoko ha ngaahi fono 'i Tongatapu, Vava'u, Ha'apai, 'Eua pea mo e ongo Niua 'i Ma'asi mo 'Epeleli ke fakamahino'i 'a e ngaue kuo lava pea mo toe tanaki mai ha ngaahi fakamatala makehe. Ko e fakaiikiiki 'e toki fakahoko atu.
Ko e Komisoni ko e sino tau'ataina fakalao. Kuopau ke ne fakakaukau'i, ka 'oku 'ikai ke 'uhinga ia kene tali pe fakahoko 'a e ngaahi fakakaukau, fokotu'u pe fale'i 'oku ne ma'u. Neongo 'a e nounou 'a e taimi, ka ko e faingamalie 'eni ki he fonua ke 'omai ha mou Tohi Fokotu'u Fakakaukau ki he ngaue mahu'inga ni 'o fakatautau mo e ngaahi founga 'oku ha atu 'i 'olunga. Komisoni ki he Konisitutone mo e Fili Fale Alea, 14/01/09.