Kuo toki mahino mai honau anga totonu [1]
Wednesday, November 22, 2006 - 14:00. Updated on Sunday, April 13, 2014 - 18:31.
'Etita,
Kole ke u hufanga he ngaahi talaaofaki kae'uma'a 'a e ngaahi tu'unga 'oku fa'a tapaekina hono fakatapua.
'Io kia Tupou V kae'uma'a e hou'eiki tauhi fonua; kau taki lotu mo e si'i kakai 'o e fonua. Fakamolemole pe 'a e haofanga ni kae'uma'a 'a e paengalafo 'o e Matangi Tonga kae tuku mu'a ke u hao atu hee mei he vao ate; he kuo te'ialoto pea mau kafo tu'unga'a he kuo lavea 'a e sino pea kafo ai pe ngaahi va'a 'akitaua tangata mo e fefine Tonga. 'Isa na'a mo hota kainga 'i muli na 'oku nau kau he lavea noa he ko e loto'i Tonga si'i kauvaha mai 'enau tu'a-'ofa-'eiki he vahanoa na ki Tonga ni si'onau tupu'anga.
Tangi toupili he manatu, ki he kafo tu'unga he matangi kuo to takutaku he 'otumotu 'o e felenite. He kuo mofia 'a e fonua pea kuo kaini kehea 'a e kaveinga pea kuo puli 'a e maama faka-'Otua; kae ha mai ta kuo kapa 'e setane 'a Tonga. 'Isa; si'i piliote na'a ta laukau'aki kuo 'ikai toe fisiki mei ai 'a e huli mo'ui 'o e 'ofa mo e tauhi 'Otua.
Tonga tu'u 'o ngaue tau pikiuma mu'a he kuo alangavakaa e fonua pea kuo kasia 'e mate 'a e motu 'ofa'anga tu'unga he ta'eufi 'a e loto tangia mo e ta'efieauna 'a e kau pau'u tu'unga he ta'etopono 'enau fiema'u.
'Oku 'ikai ha Tonga te ne ta'eongo'i 'a e faingata'a ko'eni 'oku hoko. He kuo lavea noa ai 'a e takanofo he ngaue 'a e takatu'u. Ko e afi ko'eni na'e tafutafu talu mei mu'a he ngaahi founga kehekehe mo e ngaahi taimi kehekehe 'i he ngaahi feitu'u kehekehe pea a'u 'o tau vakai tonu ki ai 'i Pangai. Ka na'e hanga 'e ha toko lahi 'o fakamatala'i pea taukave'i tokua 'oku fai pe he melino mo e faka'apa'apa 'o tu'unga he taumu'a ko e 'ofa 'i he fonua. 'Oku fefe 'etau hanga ki ai he 'aho ni pea ko e fehu'i leva! 'Oku mo'oni nai 'a e ngaahi sino'i kaveinga na'e 'alovili ki ai 'a e fa'ahinga ko 'eni?
Ko fe 'a e kau taki na'a nau taki 'a e kakai ko'eni pea kuo 'ikai ke tau kei ongo telinga he'enau longoa'a mo 'enau kaikaila pea fai ai pe 'a e lau ko ia ko e fai pe he melino mo e 'ofa he fonua.
Tau 'ai mahino pe 'a e fehu'i; Ko fe 'a Akilisi, 'Uliti, Clive mo e kau Temokalati? Fe me'a 'oku nau taukave'i? 'Ikai 'oku ngali puha hoe 'ata'ata pe 'enau ngaahi fakamatala mo e ngaahi 'uhinga pea kuo mamaha 'enau ngaahi mo'ui 'i he politikale, lotu na'a mo e nofo famili ko e tatau ai pe. Kuo toki mahino he 'aho ni ki he fonua 'a 'enau tau puipui mo 'enau toitoi holo he tu'a 'o e kakai. Kou faka'amu pe ke vakai ki ai 'a e kakai 'o e fonua 'o nau 'ilo'i hono hanga ke kau temokalati 'o ngaue'aki kinautolu (use us people) 'ikai ko ha sio ia ki he lelei 'a e fonua mo e kakai; ka ko 'enau feinga pe 'a nautolu ma'a nautolu fakafo'ituitui. Mo'oni 'a e lea "to'o 'a e 'u'ufi kae 'ai ke e'a toki mahino hono anga fai" 'io 'e lilo lilo pe kae toki kio" ko 'eni 'oku hoko ia.
Kiate au 'oku ou tui ko e palopalema ko 'eni 'oku hoko 'oku 'i ai 'a e fu'u matavaivai lahi 'aupito ai mei he kakai 'oku nau poupou ki he temokalati kae tautau tefito pe ki hono kau Taki. Ko hai te tau tukuaaki'i? ko e kau poupou fakamoveuveu pe ko e kau Taki Temokalati? Te tau mamahi kiate kinautolu na'a nau fakahoko 'a e fakaehaua fakapapeliane ko 'eni pea 'oku totonu pe ke tautea'i kinautolu ki he ngaue pango kuo nau fakahoko. Pea 'oku ou fakame'apango'ia he kakai 'enau fakahoko 'a e ngaue fulikivanu ko 'eni 'o tatau pe to'utupu mo e kakai lalahi fakapotopoto na'a nau kau he me'a ni.
Ka 'oku 'i ai 'a e tafa'aki ia 'oku toe mahu'inga ange ke tau tokanga ki ai. Kiate au 'oku 'ikai te u tukuaaki'i 'a e kakai neongo 'enau fehalaaki ka 'oku ou tukuaki'i 'e au 'a 'Akilisi mo e kau Temokalati; he kapau na'a nau fai tokanga pea nau fale'i lelei 'a e si'i kakai poupou tu'unga he melino mo e lelei pea mo e 'ofa fonua totonu. 'E 'ikai mahua 'a e ipu loto kovi ko 'eni ki tu'a. Ka 'e faifai pe pea 'e lelei 'a e ngaahi loto ko 'eni 'o 'ikai hoko ha me'a 'e taha ke tau 'ulu punou ai 'o hange ko ia kuo hoko. Kapau te tau fakakaukau ki he vaikeli pe vaitupu mo hono matavai kapau 'e kele mo 'uli 'a e matavai 'e kele ai pe mo 'uli 'a e muivai pe fai ko ia. 'Oku pehe tofu pe me'a ko 'eni 'oku hoko pea ko hono nunu'a 'eni 'oku feongo'aki hono talanoa he 'aho ni.
Ko e tala leva 'o e 'aho 'a 'eni ia: 'oku fiema'u ha hako'i tangata 'oku nau 'ofa ki he 'Otua pea ke nau tala 'a e fekau ke mahino pea a'u foki. He kuo angatu'u 'a e kakai pea talangata'a pea nau hiki mei he 'Eiki 'o a'u mai ki hotau 'aho ni. 'Io, 'oku mataila 'a e fanau mo loto fefeka pea ko e famili pau'u kinautolu he ko e ngaahi fu'u talatala'amoa mo e ngaahi 'akuveli he ko e famili pau'u mo ta'eufi.
Ko ia Tonga tu'u 'o ngali ko e fanau 'a e 'Otua pea tau 'ai 'a e ngaahi teunga tau 'o e 'Otua kae 'oua 'ai 'a e ngaahi fu'u teunga tau 'a e tevolo; he 'oku 'ikai ha liliu ia ai ka ko e kovi pe pea 'e toe to lalo ange ai hotau ki'i fonua masiva.
Mo'oni pe 'a folofola ha'u kiate au 'akimoutolu 'oku fakaongosia mo mafasia pea teu 'atu ma'amoutolu ha malolo'anga. Ko ia pe te ne fakanonga hotau ngaahi mafasia'anga pea te ne tokoni'i hotau vaivai pea te ne fakaakeake kitautolu mei he tu'utamaki. 'Io te ne liliu kitautolu 'o fakatatau ki hono finangalo telia 'a mala na'a to ki ai 'a Tonga. 'Oua te tau falala ki ha fa'ahi ha poupou ka tau tu'u totonu 'o malohi pea 'e faingofua 'a e faingata'a he ko e ivi 'o e lami te tau fu'u ikuna ai.
Malo mo e faka'apa'apa atu
Samiuela Vaipulu