Tali mai 'eku fuhifuhinga fehu'i [1]
Wednesday, August 30, 2006 - 09:30. Updated on Wednesday, April 9, 2014 - 17:48.
'Etita,
'A e ongo Tangata Hao'uli mo Moimoiangaha malo 'a e tau mo e malu'i 'a e paenga ni, pea ne u foki ki Ma'a nanga ki hono lepa mo e 'ea haofano fakangalongata'a, pea u vakai mai kuo mo ui ange mo ho'omo ma'u kava, ko ha talanoa mala'e ako, pea 'oku ai 'a e mala'e ako mo e ngaue ia hange ko e mitia 'oku 'ikai ngofua ke fai ha talanoa ia ki ai, 'i he 'uhinga hange ko kinautolu kuo nau ako mo ngaue fuoloa ai 'oku nau 'ilo lahi taha ki ai.
Pea kou foki mai 'ikai ko ha pehe kuo mo talanoa ange he ‘isiu 'o ‘eku tohi, ka ko ho’omo to e ui lau ako mo ngaue ange ki he mala’e ‘o e mitia, mala’e ako pea ki he fakatotolo ‘a e Sosaieti Fakatotolo ‘a e Lo’au. Ko ‘eku foki mai he kuo mo fakatou ui ange fekau’aki mo e fakakaukau ‘e ua ko ‘eni: ...ke fai ha fakatotolo ‘a e Sosaieti Fakatotolo ‘a e Lo’au ki he fakakaukau ne u tuku atu fekau’aki mo e ngaahi mitia...; pea ...ke ‘oua na’aku lea ‘o palalau noa he mala’e ngaue mo e ako ‘o hange ko e mitia he ‘oku ai hono kakai.... Kuo mahino ‘eni ia kuo 'ikai kemo fietali ha fehu'i 'e taha he’eku ngaahi fehu’i he tohi ‘e ua ne u ‘imeili atu ki he ‘Etita, pea hange ko ‘eku lave he’eku ‘atikolo ko e ...Fehu’i mo e Tali ko e ‘isiu ia..., 'oku 'ikai ma'ulalo ange 'a e fehu'i, tali pe talanoa 'okapau 'oku nau tuhu pe ki he me’a 'oku/ne hoko.
Kou fielave atu ki he me’a mahu’inga ko ‘eni he talanga, ko ‘etau ngaahi tohi 'oku ai e ngaahi ‘uhinga tefito ‘oku nau puipuitu’a mai’aki, pea toki kehe leva ‘a e ngaahi ‘uhinga pe kaveinga kehekehe ia ‘oku tau fakafotunga mai ai ‘a e fakakaukau ni he ngaahi palakalafi mo e setesi ‘o ‘etau faitohi. Pea ‘i he tohi ‘a Moimoiangaha ko e, ...Ko e ha ‘a e ‘isiu..., ‘oku puipuitu’a mai ‘a ‘e ‘uhinga ‘a’ana ‘e ua: ‘uluaki, ‘oku ...inu ti inu kota... ‘eku talanoa he lea ‘isiu he 'oku ‘ikai ke u fakamatala’i atu hono ‘uhinga he ko e fo’i lea faka-Papalangi ‘a e ‘isiu ia (kataki ‘o lau ‘eku faka’uhinga he’eku fuofua ‘atikolo, ...Tokanga ki he kau Nifoloa...); pea ua, ‘oku ke talanoa mai ‘oku ‘i ai ho konga ‘eiki ki Pouono he ko ...Faka’osi Fono ‘i Pouono... koe (pea 'oku to e tatau ‘eni mo ho’o talamai homou ‘api ko Siatahi ko e ...Kava ‘o e Tu'i Tonga...).
Ko ‘eku fehu’i heni kia koe Moimoiangaha, ...Ko e ha ‘a e fekau’aki ‘eni mo e ngaahi ‘isiu pe poini ‘eku ‘uluaki tohi. Pea ko e fakatata mahino ‘ena ‘e taha ‘eku pehe atu ‘oku ke talanoa mai ...’i tu’a ‘isiu.... Ko e taha, ‘oku puiputitu’a mai’aki ho’o tohi ko e, ...’Oku ‘ika ko ha palau au..., ‘a e talamai ‘i ho’o ngaahi ta’anga heliaki ke u lave’i, ...’oku ‘ikai ko haku mala’e ‘a e mitia pea ‘oku ai e kakai ia kenau palau pe ai.... Pea ne totonu ke u ‘ilo ia kimu’a ke ‘oua te u lea mo palalau noa’ia ki ha kaveinga he mitia. Ko e ha ‘eni? Ko e talanoa ...tu’a ‘isiu... mo ia.
Ko e tohi faka’osi ‘a Hao’uli, ‘oku puipuitu’a mai ‘aki ‘ene to e talamai kiate au mo e matanga: ‘uluaki,...’oku ‘ikai pe ke ne ‘ilo ia pe ‘osi lau ‘a e ‘u nusipepa ‘i muli mo Tonga ‘oku nau pulusi mai ‘a e hualela heliaki ‘o e faka’aluma, manukia, hivakava’aki mo e taukapekape ‘i he’enau faiongongo pe ko e pulusi mai e ngaahi tohi ki he ‘Etita (pea ‘oku to e kau atu ki heni mo e me’a kou ui ko e ...vali’i... ‘a e ongoongo); pea ko e ua, ... ko ‘ene pehe ko au mo e Sosaieti Fakatotolo ‘a e Lo’au ke mau o ‘o fai ha fakatotolo ki he ngaahi nusipepa ke kumi pe ‘oku mo’oni ‘a ‘eku fakafehu’i mo e talanoa ‘i he ‘uluaki ‘uhinga....
‘Oku ou pehe ‘oku kei natu tavale ‘a e ‘isiu ‘e Hao’uli, he ‘oku kei loi pe ki he matanga, he ‘oku tau ‘osi ‘ilo katoa ‘a e fakamaau lau he ‘u pepa pea ko e hopo ‘eni ‘e fiha mo e te u faka’ilo kapau te tau talanoa pe he ‘u mitia lahi ‘i Tonga, pea ko e felauaki ne tau toki situ’a atu pe mei ai ko e tohi mai ‘a Lopeti Senituli ki he Matangi Tonga, pea nau talaanga ai mo Tavake Fusimalohi pea to e lafo mai ‘a Kite Tu’akalau mo ha’a ni’ihi kehe ko e ‘ikai tui ‘a Senituli ki he fakalea ‘e Pesi Fonua ‘a e kaveinga ‘ene lipooti kimu’a atu.
Tangata Hao’uli ‘oku ke to e natu tavale, he ‘oku ‘ikai ke ai ha poini pe ‘isiu ia ‘e tuku atu ‘e he kau Lo’au ‘e ta’e fuofua fai ha fakatotolo ...’i ha ngaahi ta’u lahi..., ‘o a’u pe ko e ngaahi fakatotolo ne fai he ...lau senituli kimu’a..., ka e toki lava ke ha mahino mai hono ngaahi konga lahi ‘o e mo’oni pe me’a ne hoko ‘oku taukave’i ha ngaahi fakakaukau. Pea ‘oku langa hoku mafu ho’o talamai ko e fakatotolo ke fai ‘e he Lo’au ‘i ha ...uike pe ‘e taha..., ke vakai pe ko hai fua e ‘u nusipepa kuo nau ...vali’i... ‘a e ongoongo mei Tonga ‘o a’u ki he palaku he founga ‘o e faka’aluma, manukia, hivakava’aki mo e tau kapekape, pe ko hono to e ...mio’i... ‘a e me’a ne hoko. Hao’uli ko e uike taha ia ko e ola fakauike ‘e taha pe, ko e veve mo e pupu ‘e ma’u mei ai. Pea ‘e to e tuifio mo natu tavale ange ia.
Kataki ‘o fai pe ‘e koe ‘a e fakatotolo uike ‘e taha pea uki atu ki ai mo ha kau faiongoongo hena ‘i NZ ‘oku mou fa’a kaunga ...vali’i... ‘a Tonga ‘o a’u ki he lanu lelei ‘aupito, he ko e founga natu tavale mo ia. He ‘ikai fai ia ‘a ha Lo’au e fakatotolo uike taha. Ko e tohi ne u fai atu ko e ...ola ia ‘eku ki’i vavaku ki he mitia ‘i muli mo Tonga talu mei he 1987 he kamata ‘asi ‘a e talanoa ‘i Tonga mo e mitia fekau’aki mo e nga’unu fakapolitikale ki ha liliu fakatemokalati, pea u ne u ‘osi vahevahe mo e ‘Api ko Ma’ananga he Lepa ‘o Fualu ‘i Ha’amea, ‘a e ola mo e anga ‘eku vakai. Pea ko ‘eku fuofua tuku atu ‘eni ki he mitia ‘a ‘eku vakai ki he me’a kuo hoko, pea ne u ‘osi ‘ilo ‘e pehe ni hono tautipeiti’i. 1987 ki he 2006 ko e ta’u ia ‘e fiha? Pea ko e nusipepa mo e mitia ia ‘e fiha? Tuku kehe ange ‘eku to e fekumi ‘o tanaki mei he lau ‘a e kau Tonga, Papalangi mo e’Esia fekau’aki mo e kaveinga ni ‘i Tonga, Pilitania, Siteiti ‘e 7 ‘i ‘Amelika, Hawaii, NZ, Tonga, Fisi mo ‘Aositelelia? Me’a ni ‘oku ‘ikai fe’unga ‘eni ke u talaatu ‘oku ...vali’i... ‘e he mitia lahi ‘a e me’a totonu ne hoko ‘i Tonga.
Hao’uli, ko e quanitative research ‘oku/ne toki fa’a ngaue’aki ko ha fiema’u ketau fakapapau’i 'a 'etau "ta'epau..., pea ‘oku to e fa’a lahi ngaue ia ki ha me’a ...oku tau ‘osi ‘ilo pe ka ko e ‘ai pe ke ha mata lelei mo faka’alinga lelei ki he kakai pe kau taki fakapolitikale.... Pea kapau te ta lau fika pe fakamata’ifika ki he ngaahi savea lahi he founga ni, ko e fakaoli mo e fakalanga kete. Ko hano kamata mai he kau social scientists mo e ngaahi pule’anga Uesite. ‘Oku ‘ikai ke ai ha me’a ia ‘i Ma’ananga ko e quantitative research pe ko e qualitative he ko e fo’i ta’emahino lahi lo ua pea to e palaku mo hono ...anga fakapolitiki... pea ...ta’efakalosika mo ta’efakafilosofia he lau fakakalasika e ako mo e saienisi..., pea 'oku to e ui 'eni ia 'i Ma'ananga ko e natu tavale mo ia.
‘Oku ‘ikai ko ha’aku fakamahamahalo he’eku fakamatala atu. ‘Oku ‘ikai ke u tala atu ha ...loi... pe ko ha’aku fa’au hake hange ko ho’o lau mai, neongo ‘oku ‘ikai pe ke ke teitei tala mai ‘oku ke ‘ilo ki he ngaahi fehu’i ku ou tuku atu, pea ‘oku ke toutou tali mai ‘o hange ha taha ‘oku ‘ikai ha’ane ‘ilo lahi ki he mitia. ‘Oku ui e founga talanoa ko ia ‘e he kau Papalangi, ...’oku tau fakakuikui pe mata taha mei he mo’oni... pe ko ‘ete ...’ai pe ke hange ‘oku ‘ikai ketau ‘ilo ha me’a.... Pea ‘oku nau to e pehe pe, ...’oku mamahi pea uhu hono tala ‘a e mo’oni pe me’a ‘oku hoko....
Ko e puipuitu’a ‘eku fuofua tohi pea ko e ongo ...’isiu ia..., ...Tokanga ki he kau Nifoloa...: ‘uluaki, ...’oku ‘ikai ke ai ha me’a ne hoko ‘e mo’oni taha pe ia fakaleveleva pe te tau lava ‘o ‘ilo kano kato ki ai..., pea ua, ...ko e ngaahi mitia lahi ‘i Tonga mo muli (Palangi pe Tonga pe loua) ‘oku nau faka’ai’ai ‘a e vali’i mo hono mio’i ‘a e ngaahi ongoongo pe me’a ‘oku hoko ‘i Tonga.... Te’eki ke u pehe atu ...katoa... ‘o e ngaahi mitia, pea ‘oku te’eki ke u pehe atu ...oku te’eki ke fai ‘e he ngaahi mitia ha lipooti totonu pe lelei ma’a Tonga....
Ko ‘etau ‘u tohi ki he ‘Etita he’etau ‘u pepa lahi kuo nau hanga ‘o vete kitautolu ‘o ‘osi ange ‘oku ‘ikai to e ai ha ...mo’ui fakamolale... ia he’etau nofo. Ko e fehu’i faka’osi kou tuku atu, ...ko e ‘ai ke fetongi’aki ‘etau mo’ui fakamolale ‘a e taukapekape, faka’aluma, manukia mo hivakava’aki..., pea ‘e mo’oni ‘a e malanga ‘a Sisu, ...ko e me’a temou to ko e me’a pe ia temou utu, katau ka to ‘a e ‘u sipinga ni, ko ia pe ia ‘e utu he’etau fanau mo e mitia he kaha’u.... Kuo ngaue lahi’aki ‘e he kau ...feinga liukava ‘i Tonga ‘a e sipinga ni he ‘oku fakaoli pea ifo ia ki he telinga mo e mata e kakai ke ma’u’aki kinautolu ke kau he lue kuikui ki he’enau ‘u fiema’u lahi.... Pea hange ko ‘eku lau kimu’a, tau tokanga ke ‘oua te tau o atu pe ‘oku fai ‘a e tui au pea tau tui au ai pe.
Kou fakamalo atu ki he matanga lau Matangi Tonga, pea kia Tangata Hao’uli mo Moimoiangaha, pea ki he kau faiongoongo kotoa mo e ‘Etita pe pule ‘o ‘etau ngaahi mitia. Ko ha lafo atu pe 'ena na'a hoko ke ne fafangu kotoa kitautolu ketau to e ‘a ‘a ange mei he’etau mohe.
Faka'apa'apa atu,
Siosiua F. P. Lafitani Tofua'ipangai
'Api ko Ma'ananga
Lo'au Research Society (LRS)
pouvalul [at] aapt [dot] net [dot] au