Ko 'etau langafonua [1]
Friday, June 30, 2006 - 08:21. Updated on Monday, October 6, 2014 - 14:29.
‘Etita
‘Oku ou kaunga kau mo e Tonga tokolahi ‘i he mata me’a toufeiva ‘i he ngaahi fakalakalaka ‘oku ha sino mai ‘i he vaha’a ‘o e Pule’anga (‘aia teu ui koe "Timi Fo’ou") pea moe kakai ‘o e fonua (tatau pe ‘i Tonga mo muli foki).
‘Oku ‘ikai puli ‘a e kaveinga ‘oku ngaue’aki ‘e he Timi Fo’ou ‘a e langa fonua he kuo ‘ikai ngata pe he to lalo e tu’unga faka’ikonomika ka ‘oku ‘amo ange ‘a e lahi faufaua e valau fakapolitikale ‘i he fonua, ‘o a’u ki ha tu’unga kuo fu’u maulalo ai hono faka’apa’apa’i, poupou’i pea mo hono toka’i ‘o e Pule’anga. ‘I he’ene kaveinga’aki e langafonua, kuo toutou mahe’a mei he ngaahi me’a ‘a e PM ‘a ‘ene fehu’i pe. Ko e fe e loto’i Tonga? Ko e fe e ngaahi loto ne ma’u ‘e he’etau fanga kui ‘a ia ne malava ai ke nau folaua mo fakalahi e ‘emipaea Tonga mei hotau kaunga’api? Ka ‘oku ‘i ai ha taha Tonga ‘i Tonga pe ko muli ‘oku ‘i ai ha’ane melenga pea ke tu’u mai he ko ho taimi ‘eni…. ‘Io ko ho sitiseni ua ‘ena, heka mai ai!
Ko e langafonua ‘e lava pe ia ‘eha kakai ‘oku nau loto’aki mo ‘ofa he fonua. ‘Oku ‘ikai leva teu ofo ‘i hono tali ‘e Fineasi Funaki ‘a e fatongia neongo na’a ne tu’u malohi mai mei he tafa’aki ‘o e THRDM. Pehe foki mo hono tali ‘e ‘Alisi Taumoepeau e fatongia neongo ‘a e tu’unga faingata’a ne fou ai hono husepaniti. ‘I hano faka’eke ‘o Ratu Mara he 1987 pe koe ha ne ne tali ai ‘a e kole ‘a Rabuka ke ha’u ‘o fakalele e pule’anga na’a ne pehe: "Teu nofo noa koaa pe au lolotonga ‘oku vela e fale hoku kainga?"
Ko e langafonua kuopau ke fuofua fakalelei’i e va ‘o e Pule’anga mo hono kakai. ‘Oku hilio heni ‘a hono paotoloaki ha ‘imisi fo’ou ‘o e Pule’anga. ‘Oku faingofua ‘aupito pe ke tau tokanga’i ‘a e ngaue ‘aufuato ‘a e Timi Fo’ou ke tau’i ‘a e ngaahi ngaue ke fakamele’i ‘a hono ‘imisi mo ‘ene ngaahi ngaue. ‘Oku va’inga’i ‘eni ‘i he mala’e ‘o e media mo e ngaahi ngaue ‘a e Pule’anga. ‘Oku fakahisitolia pea ‘oku totonu ke tau fiefia ‘i ha ma’u ha PM ‘oku ne tali ke toutou interview ia pea mo ‘ene Press Secretary ‘e he ngaahi letio ‘i Tonga mo muli mo e TV. Kuo ne fai foki mo ha ngaahi fakataha mo hotau kainga muli ‘o hange koia ne fakahoko ‘i ‘Okalani ni. Kimu’a atu ne totongi ‘e he Pule’anga ha kautaha ongoongo ‘i Fisi ke tokoni ki hono fakalelei’i hono ‘imisi ka kuo fakamahino ‘e he Timi Fo’ou kuopau ke fakafalala pe ‘a Tonga ‘i hono kakai ki he langafonua ‘oku fai. ‘Oku ‘ikai ha’aku toe veiveiua ‘i he hokohoko atu pea ‘e toe malohi ange ‘a hono va’inga’i ‘e he Timi Fo’ou ‘a e milimilisino he ngalu’ea, ngaluope pea moe nusipepa pea sinoeme’a ‘a e fa’a feohi vaofi ‘a e Kapineti pea moe kakai he ngaahi ma’unga kelesi, pukepuke fonua, fakataha’anga fakakolo, fakafamili mo fakakolisi tutuku, etc, etc.
‘Oku te fakatangane he tu’u kaivi ‘a e Timi Fo’ou ke fakahoko pe ‘a e hopo huufi Fale Alea pea hono ‘ikai sai ‘a hono ma’u e ‘imisi lelei ma’ae Timi Fo’ou ‘i he ola ‘o e hopo? Kuo hanga ‘ehe ola ‘o e hopo ‘o ulapa’i ha toe fuhinga faka’ape ‘a e kau fakaanga.
Ko e lea fakatalutalu ‘o e fonua. Ko e Lea pe ‘a Ngaue pea ko e ‘imisi fo’ou mo lelei ‘e ma’u ia mei he ngaue lelei. ‘Oku kau ‘a hono fakangofua ke ua mo lahi hake a kautaha vakapuna fakalotofonua, hiki hake e tokoni ki he ngaahi ako Siasi mo taautaha mei he $100 ki he fo’i ‘ulu ki he 200 pea mo e sitiseni ua he ngaahi ngaue lelei ‘oku ne tokonia ‘e ‘imisi lelei ‘o e Timi Fo’ou.
Ko e langafonua kuopau ke siofi me he ngaahi tafa’aki kehekehe. Ko e fakaanga ko e me’a pe ia ‘oku fakanatula pea ‘oku totonu ke tali ka kuopau ke fakapotopoto’i ma’u pe. ‘Oku totonu ke hoko ma’upe ‘a e fakaanga ko e fakamasila ‘atamai. ‘I he’ene pehe ‘oku totonu ke ‘omai ma’u pe ha toe fakakaukau ange ‘e taha (alternative) ‘oku saiange ke fai kiai ha sio. Kuo fokotu’u ‘ehe pule’anga ke fakatau atu hono sea ‘i he WESTPAC Bank of Tonga. Ko e alternative ne fokotu’u atu ke fakatau e ngaahi kuata ‘a e pule’anga ‘a ia ‘oku nofo ai e kau ngaue fakapule’anga ma’olunga. ‘Oku ‘ikai mahino pe ko e ta ‘eni ki he kau minisitaa pe ko e kau taki ‘o e PSA, ‘a ia ‘oku nau nofo kuata. Ka kapau ‘e fai e fakatau pea kuopau pe ke fakahu e accommodation allowance ia ki he package ‘a e kau ngaue fakapule’anga ma’olunga. ‘Oku lolotonga ma’u e allowance ko ‘eni ‘e Fale Alea pea ‘oku fakamamani lahi hono ngaue’aki. ‘A ia te tau fakatau atu pe ke totongi fakafoki mai ‘i he accommodation allowance. Kae mahalo ko e taumu’a ia ke fakamele’i e kau ministaa mo e kau taki e PSA ‘o tala aipe ‘enau fangota mo fakaeveeve he fonua. (Ne nau laka fakataha koaa moe PSA?) Ne te faka’amua mai ‘e kita ne fokotu’u atu ha alternative ke fakatau ‘ehe pule’anga ‘a hono sea ki he kakai Tonga ‘i Tonga mo muli, ngaahi pisinisi ‘i Tonga, etc. Fefe ka fakatau sea e kakai Tonga he ‘Uhila ‘i hano fakafoki mai? ‘Ikai ne toki fakamanatu ‘e he Sekelitali Labour ‘i ha ako fakafeitu’u ‘i Vava’u ke manatu’i hotau kainga ‘i muli moe ngaahi faingmalie faka’inivesi te nau ala tokoni mai ai?
Ka ko e taimi koee ‘oku fakahoko ai e fakaanga ke tamate’i, veuveuki, langa’i ha loto taufehi’a mo ‘ita ‘i he kakai (politics of negativity) ki he Pule’anga pea ‘oku matu’aki fakatu’utamaki leva ia.
‘I he ngaahi feitu’u lahi ‘oku tokoni ‘a hono fokotu’u ha Shadow Cabinet ki hono ‘ave e tipeiti fakafalealea ki ha tu’unga ma’olunga fakapalofesinale. Pea ‘e toki nofo pe e Shadow Minister takitaha ‘o siofi hono portfolio mo fakatefito ai ‘ene fekumi, fokotu’utu’u mo tipeiti. ‘Oku malava ‘anoa pe ke vahevahe e ngaahi portfolio ‘i he kau fakafofonga (mo ha nopele e kau mai). ‘Oku mahino ‘anoa pe ‘a e tonu ke ‘ave e Lao moe Polisi kia Clive Edwards, Education kia ‘Akilisi, Lepolo pe Sunia Fili, Labour and Commerce kia ‘Uliti, Tourism kia Samiu Vaipulu, Finance kia ‘Isi Pulu pe Sunia Fili, etc, etc. ‘Aia e tokoni ‘i he fili ke fili mai taha ke match one-on-one e Timi Fo’ou. Vakai kuo ‘ikai ha toketa ‘i he kau fakafofonga pea ko e pehe ke fanongo mai e Minisita Mo’ui ki he tapale noa’ia ‘oku ‘oatu? Fefe e Transport moe Civil Aviation, Agriculture, Fisheries? Ko e tu’unga ‘oku ‘iai he taimi ni ko e tapale noa’ia pe ‘o fakaiku kotoa mai pe ki he paasipooti ‘i he ta’u ki he ta’u. Ko e faka’alinga pe ‘o e tu’u fakataha …ke fuofua liliu… pea muimui kuikui ai e ni’ihi ‘o hange koia ne tau sio tonu ai he hopo huufi falealea.
Ko e totonu ke fakaanga ‘o a’u ki he laka ‘oku faka’ata pe ia ‘e he lao mo e Konisitutone pea ‘oku te fakamalo’ia hono ngaue’i e totonu koia. Ko e laka fakamuimui ‘o Sune 1 ne tuku atu ai ha ‘aho ‘e 30 ke fai mai ai ha tali. Kuo tau lau houa pe pea ‘osi e taimi koia. Ko e anga maheni ko e ‘ikai fai mai ha tali ki he ngaahi tohi ni. ‘Oku ou faka’amu ange mai ke fai mai ha tali ‘o e tohi ni. Ko e Timi Fo’ou pea mo ha ‘imisi fo’ou ko e pau ke fai ha ngaahi me’a fo’ou. Neongo pe kuo mahino pe ‘a e ‘ikai mo’oni e ni’ihi ‘o e ngaahi ‘uhinga ne ha he tohi tangi pea ongo fakamanamana atu e konga, ka kuo te’eki ke ‘ulu punou ha pule’anga koe’uhi ko ‘ene toka’i hono kakai. Ko e tali mai e tohi ko hono toka’i ia mo fakahounga’i ia hono ngaue’i ‘ehe toko 1000 tupu ‘enau totonu fakakonisitutone.
Sailosi FInau