Tatanaki atu pe ki he ngaahi fakakaukau feinga liliu Temokalati 'oku tau fai. [1]
Thursday, January 12, 2006 - 09:11. Updated on Wednesday, October 1, 2014 - 12:18.
Tangata...eiki,
Tulou atu kae ...oatu mu...a ...a e ki...i fietokoni ko ...eni ki he ngaahi felafoaki fekau...aki mo e liliu fakatemokalati ...oku... lolotonga... fai ...i hotau... fonua. Kuo mahino ...eni kuo ...i ai 'a e... founga pule...i fakatemokalati... kuo felotoi ki ai e kau feinga liliu. Pea ...oku mahino... ko e liliu ia kuopau ke hoko, pea... 'e kau lelei 'aupito... ia ki he anga 'o e nofoo... 'i he va 'o e fakafo'ituitui, fakafamili, fakasiasi... mo e... ... vaa... 'o e hou'eiki mo e... kakai... kotoa 'o Tonga, pea 'e toe lelei ange kihe vaa 'o Tonga mo e ngaahi fonua 'i Tu'apule'anga.... Fakatatau ki he fakamatala ...oku ou ma...uu, kuo mahino mai 'eni ia ko e... motolo ...oku fai ki ai e felotolotoi pe lototaha 'a e... kau liliuu, ...e hanga 'e he motolo ko ia 'o to...o... ...a e mafai 'o e... Tu...i ke 'oua te ne toe... fili 'a e kau Minisitaa pea mo e Palemia. Ko hono to'o faka'aufuli 'o e Mafai 'o e Tu'i, ...oku ...ikai teu tui ko ha... fokotu'utu'u fakapotopoto 'eni,... he'e kau kovi ia ki he fonua 'i he kaha'u. ...Oku totonu ke tau fa...u mo fili ...etau founga ke ngaue'aki faka-temokalati pea ...ai ke makafaliki ...aki hotau ...ulunganga fakafonua. Ko e poutuliki hotau 'ulunganga fakafonua kuo lau senituli hono pusiaki'i mai ko e ouau 'oku fai ki hotau hau. Ko e ongo founga 'eni 'oku ou fokotu'u atu ke tau vakai'i.
Founga 1.
Fili 'ehe... kakai honau kau fakafofonga ke toki fakanofo (nominate) mei ai 'ehe Tu'i 'a e kau Minisita mo e Palemia....
‘Oku ou poupou...i hono fili ...ehe kakai... 'a honau kau fakafofonga... ke nau fai hono pule...i mo fakalele 'a e Pule...anga, 'o hange ko e kau Minisita mo e Palemia.... ...Oku totonu ko e tokotaha kotoa pe ...oku kanititeiti ke kau hono fili 'e he kakai ke hu mai ki he falealea 'o kau ai mo kinautolu 'e to'o mei he fa'ahinga 'e fili mai 'ehe kakai... ke fakanofo ki he ngaahi lakanga faka-Minisita mo e Palemia, ...oku totonu ke... 'i ai 'enau... taukei (work experiences/extensive leadership) he ngaahi mala...e... te nau... pule'i, ... pea toe 'i ai mo 'enau... tu'unga fakaako (academic qualifications) 'i he... tafa...aki... 'o e ngaahi potungaue ko ia. ... ...Oku totonu foki ke ...i ai ha...anau taukei pea mo ...ilo ki he ngaahi ...ulunganga fakafonua (ethical).
...Ikai ngata pe ai ka ...oku totonu ke lava ...e he tokotaha ko ia ...o faka...ali...ali ha...ane visone... he mala...e ...oku taukei ai, ki ha fa...ahinga fakalakalaka ...oku ne loto ke ne fai ma...ae fonua (pro-active). Pea ko e fa...ahinga fakalakalaka ko ia kuopau ke makafaliki ...aki pe e ngaahi tefito...i fakakaukau (mentality) fakafonua ...a Tonga (appreciate Tongan Culture).
...
...I he...ene pehee ko e 'kakai' pe 'fa'ahinga' ... ko e ...e fili ...ehe kakai ke nau fakalele e pule...anga ke toki fili leva (nominate)... ...ehe Tu...i mei ai... ha Palemia pea moe... kau Minisita ki he ngaahi potungaue takitaha, pea ko e toenga na'e fili 'ehe kakai kapau 'e 'ikai ke... fakanofo ke Minisita ke nau fakafofonga falealea pe.
...
Ko e founga ko ...eni ...oku ne fakahaa...i... ko e kakai... na'e filii, ...oku toka ki ai e falala mo e... fakatu'otu'o ...a e kakai ...o e fonua, pea pehe ki he Tu...i.
...
Founga... 2
...
Fili 'e he Tu'i 'a e Palemia, kae kei fili pe 'e he Kakai 'a e Kau Fakafofonga pea toki fili mei ai (nominate)... 'a e kau Minisita 'e he Tu'i.
...
Ko e liliu si'i pe he founga ua ko hono 'oange pe ki he Tu'i ke ne fili pe 'e ia ha taha pe 'oku ne finangalo ki ai ke hoko ko e Palemia, 'a ia he 'ikai ke kau 'a e tokotaha ia ko ia 'i hano fili mai 'e he kakai, 'e fa'iteliha pe 'a e Tu'i ia pe te ne 'omai ha taha 'o e kau fale'alo pe ko ha taha kehe.
...
Kapau leva 'oku 'i ai ha fa'ahinga 'oku lotosi'i 'i hano fili mai 'e he Tu'i 'a e Palemia, 'oku totonu foki... ko hono liliu 'o e Konisitutone ke fakamahino'i ai 'a e faikehekehe... 'o e ngaahi... mafai kotoa pe 'o e ngaahi tu'unga... ngaue faka-Pule'anga, kau ai mo e ngaahi mafai 'o e kau Minisita pea mo e Palemia.... ... ...
...
Ko e founga fakatemokalati foki, 'oku totonu ke tau manatu'i he 'ikai ke tu'u hake pe 'a e Palemia ia 'o fai ha'ane tu'utu'uni tokotaha ko hono mahu'inga ia 'o e... liliu 'o e Konisitutone.... 'I he founga 2,... kuo pau foki ke hiki nima 'a e kau Minisita 'okapau 'oku nau loto ki ha
fokotu'u 'a e Palemia.... Pea 'oku totonu ai ke fusi'i mo e lao ki he tafa'aki ko 'eni ke malu'i 'aki 'a e kau Minisita 'i ha 'aho 'e feinga ai... ha Palemia ke fakatikitato ha'ane tu'utu'uni.
...
Neongo ko e Tu'i tene fili mai 'a e Palemia ka 'oku toe totonu foki ke fakalelei'i 'a e Konisitutone ke ne lava 'o malu'i 'aki 'a e kakai 'okapau 'e feinga fakatikitato... 'a e... Tu'i pea mo e Palemai, 'a ia ko e... kau Minisita te nau hoko kinautolu ko e kau... 'le'o'... pe loto 'o e... kakai na'a
nau fili mai kinautolu ke fakahoko ko e kau Minisita.... ...
...
Pea 'e manavasi'i foki 'a e kau Minisita 'okapau he 'ikai te nau fai ki he loto 'o e kakai, 'okapau... he 'ikai tenau fakafepaki'i 'a e Palemia 'i ha tu'utu'uni ta'e fakapotopoto.... Kuopau foki ke lotolahi 'a e kau
Minisita ke tuku ki tu'a 'a e Palemia, 'okapau foki 'e faka'ata 'e he Konisitutone ke nau tu'u fakataha 'o teke'i 'a e Palemia ki tu'a, 'i ha'ane a'u ki he tu'unga ta'efemahino 'aki pehe 'i he kaha'u.... ...
...
Koeha ...oku totonu ai ke kei ...i ai pe 'a e le...o pe Mafai ...o e Tu...i he pule...i ...oe fonua?
...
Ko ...eku ngaahi poini ...eni ki ai,
...
1....Oku kei ...i ai pe e kakai tokolahi ia ...oku nau kei mateaki...i e founga taki ...ae Tu...i. Pea ...e ...i ai e fepaki ia ...e loloa pea mahalo ...e fakatu...utamaki ki he kakai ...oe fonua, kapau te tau hanga ...o feinga...i ke to...o faka...aofuli e mafai ...oe Tu...i ...o ...oange ki he kakai.
...
'Oku hoko foki 'eni ia 'i he ngaahi fonua 'i Esia, 'Iulope pea mo e Middle East, ko hono to'o faka'aufili pehe mei ha Tu'i pe Palesiteni pe Palemia na'e... lele mei tatau atu (similar)... mo e fakalele 'o Tonga 'i he lolotonga ni, tautefito 'i he ngaahi developing countries, pea 'oku
lolotonga palopalema atu ai 'a e ngaahi fonua ia ko ia (unstable).
...
2. Ko e Tu...i moe ngaahi ouau ko e ...oku fai ki aii, ...a e makafaliki ...o ...etau ngaahi ...ulunganga fakafonua pe ko ...etau sivilaise. Pea ...oku kei totonu pe ke kei toka...i pea faka...apa...pa...i hono mafaii neongo ...oku vahevahe mai ki he kakai.
...
3. ...Oku kei... lelei ange pe ke kei Tu...i pe ...a e Tangata, pe koe Kuini ha fefine kapau he ...ikai ia, te tau ...ohake leva 'e kitautolu... 'a e... me...a kehe ke Tu...i pe Kuini. Pea ...oku ou ilifia na...a hoko e koloa mo e pa...anga ... ko e Tu...i ia ...o Tonga 'i he kaha'u. Ko hono ...uhinga ... he...e mole leva ai e mahu...inga ...o e nofo ...a kainga pe ko e feveitokai...aki (human relationships) ka ...e fetongi ia ...ehe... fakatupu pa...anga ( profits). Pea ...e movetevete ange ai e ngaahi famili pea mo e anga ...o 'etau nonofo faka-Tonga ...o ...ikai ke tau toe kehe mei he ngaahi fonua feinga temokalati ...oku nau kei tau mo moveuveu... ...i mamani he taimi ni.
Pea kapau 'e hoko e lao 'o e fonua ko e tu'i fakaleveleva ia 'o 'etau nonofo, ko 'etau toki sio ia ki he fai e me'a ko hono (sue) no'ia mo ta'eta'e 'uhinga e ngaahi pisinisi, siasi, mo ha toe me'a pe 'e ma'u mai mei ai ha pa'anga.'A ia ko e fetokai'aki he nonofo 'a kainga 'oku
totonu ke kei puke pe 'i he levolo 'oku 'i ai.
...
3)... ... 'Oku ou toe fakamanatu atu... ko e founga taki ko e ...oku tau anga ki ai mei mu...a he ...ikai ke liliu hake pe he ...aho ...e taha. Neongo kapau ...e... fakalelei'i e founga ngaue ...a e pule...anga ia ki he founga fakatemokalati, ... ko e founga taki ia ko ee he ngaahi famili, siasi, pea
mo e ngaahi ha...a, mo e ngaahi kulupu kehe he sosaieti ...oku kei ma...ui...ui lelei pe ia he loto ...o e Tonga. ...A ia ko hono fakalea ...e taha ko e fa...ahinga fakakaukau (mentality)... taki faka-Tonga motu...a ... (tribal leadership) ...oku kei ngaue...aki pe ia.
...
4) Ko e palopalema ...oku hoko he ngaahi fonua ko ee ...oku... moveuveu he ngaahi feinga fakatemokalati ...oku nau fai, ko e fepaki ...ae ngaahi founga fakatemokalati ...a e Uesite ...oku pusiaki...i mai pea mo e founga... motu...a
(tribal leadership) ...a e sosaieti ko ia, tautefito ...eni ki he ngaahi fonua kei langa langa hake (developing countries). Ko ia ko hano kei feinga...i pe ke puke e mafai 'o e Tu...i he founga pule...i ...oe Pule...anga ...oku kei lelei ange pe ia, he'e kei palanisi ange pe ai e founga
pule'i.
...
5) Ko e founga ...oku ou tui ki aii, ...e lava foki ke ne hanga ...e ia ...o ...oange e palanisi ...o e mafai he founga pule...i (balance of power) he vaha...a ...o e kakai pea mo e Tu...i.... Pea ...e mahino lelei foki ai ki he kau taki fakapolitikale... ko honau fatongia ko e sevaniti (civil servants)
ma...ae kakai ...o Tonga. Ka ...oku ...ikai ko e kau pule fakaleveleva hangee ko ia kuo tau fou mai ai he ngaahi ta...u lahi.
...
6) Ko e fatongia ...o e ako (both formal and informal education [vocational education]) ...i he sosaieti... ko hono ...analaiso,... fakahoko, mo hono fakama...opo...opo e anga ...o e ngaahi malohinga mo e ngaahi vaivai...anga ...o e
mo...ui ...a e sosaieti.... Pea ...omi leva e ngaahi ...ilo muli ko ee kuo taukei ai e kakai ako ...o feinga...i pe ...e fefe hano hanga ...e he ngaahi ...ilo muli ko ...eni ...o hakeaki...i e ngaahi to nounou. Pea mo hakeaki'i mo e ...ilo
fakafonua ...oku ...osi ma...u pe ia ...e Tonga ki ha tu...unga ...e lava ai ke mo...ui pe Tonga ...i hono... ...atakai.... Pea ke toki ako pe mei ai e Tonga ki hano fao'i atu e ...ilo mo e taukei ko ia ke ma...u mai mei ai ha...ane mo...ui mei he ngaahi... sosaieti kehe.... ...
...
...Oku ...ikai ko hono ...omai pe ...o e ngaahi fu...u ...ilo na...e ako ...i he ngaahi fonua muli ...o feinga...i ke momono hifo pe ke faingata...a...ia ai e tokolahi ia ...o e fonua ...oku ...ikai ke nau ...ilo ki ai.
...
Ko ia ai ...oku ou tui ko hano fakahaofi e mafai ...o e Tu...i ke vahevahe mai pe ki he kakai ...e palanisi ai 'a e mafai fakapule...i (balance of power), haofaki...i pea hakeaki...i... ...e tau ...ulunganga fakafonua (maintain and... develop our culture), pea tauhi ai foki mo e totonu ...a e tangata, pea
kei mahu...inga ange pe ki he Tonga e nonofo ...a kainga neongo ...enau totoivi he feinga ki ha fakalakalaka faka ...ekonomika.
Pangai si'i
Pangai lahi ko e aumanafa kuo lala
hange ka mae pea mate hono 'akau kakala
'ikai ke toe ongona ha faiva 'e fai mafana
he ko e 'ofa mo'oni kuo ke li'ekina 'i hala.
Pangai si'i kuo hoko koe polepole 'anga
pea ko e 'aho ne ta'e 'iloa teke hoko 'o tangata
ke 'ave ho hingoa ko ho'o 'ofa kuo fai li'oa.
Pango he kuo luma'i pea tala ko e fakakona.
Ka kuo holo pe misi 'o e kuongaa kiate koe mo tangi
he totonu keta 'inasi tatau he'etau taunga, 'oka efiafi
Kae 'oua teu si'i au kae fa'o kato, tangai, ia mo 'efi mai
he monu mo e totonu ne 'omi 'e natula ke tau tatau ai.
Pangai si'i kuo ke tali 'a e funga fonuaa mo e tau tahii
kuo ke hoko ko e fala 'o e 'ofa ke faliki 'aki e fonuani
Neongo ko e si'i koe ka ko e polo'utoo, 'oku ke taanaki
ke nau alea'i e kuonga fo'ou kuo e'a pea kite mai..
Pangai si'i kuo ke hoko ko e fale hono ua pea ke tau tuee he kuo fofonga ola pea 'alaha 'e kaloni kakala 'o Pelehake kuo tongi ia he loto mo e 'atamai 'o e Tonga kotoa he kolope ho'o ha ko e mo'oni mo e totonu 'oku faka'amu ki ai e punake.
Tofa Pangai si'i kau hola ki he hopo'anga 'o e femamenite tulihopo he vai mahanga 'oku muka mo matala ai e lilee fakaongo ki he kaivai 'oku ta vai ko 'ene 'ofa he 'otu felenite 'ikai ke ngata he hingoa ka ko e sino, 'atamai, moe laumalie.
Tu...a ...ofa atu
...
Benedict ... M.... Lemeki. (SN mission).
benedict [at] mtangel [dot] edu