Toko valu ‘i he 10 fefine Tonga, fakamamahi’i [1]
Monday, August 24, 2015 - 21:25. Updated on Friday, December 18, 2020 - 08:08.
‘Etita,
‘I he uike kuo ’osii na’e toutou haa mai ‘i he TV Tonga ‘a e ngaahi fakamatala ‘a e kakai ‘i he ngaahi mala’e kehekehe ‘a e tu’uaki ‘o pehee ‘oku toko 8 ‘i he toko 10 ‘o e kakai fefine Tonga na’e fakamamahi’i (domestic violence). Na’e ‘i ai ‘a e ‘ohovale lahi ‘i he hoko ha me’a pehee ‘i Tonga ni, ko e fonua ‘oku laukau’aki ‘a e mo’ui ‘o e lotu fakakalisitianee. Koia ai, na’e fai ‘a e fekumi loloto ki he me’a ni he ko e me’a mahu’inga ‘aupito ki he ‘etau nofoo ‘i he kaha’uu, he ‘oku ‘i ai ‘a e ngaahi nunu’a kovi fakalaumalie, fakaesino. sosaieti, mo faka’ekonomika.
Na’e ‘i ai ‘a e lipooti (study) ko e ‘Nofo ‘a Kainga’ (National Study on Domestic Violence) ‘i he 2012, na’e fa’u ‘e he kau fefine Tonga ‘e toko tolu mo e Papaalangi (consultant), pea fakapa’anga ‘e he AusAID. Faka’ofo’ofa pee ‘a e lipooti ni pea mo e ngaue lahi na’e fai ‘i he ta’u ‘e 4 ‘i Tonga ni, pea ‘oku ‘ikai fai ha fakaanga’i (review pe critique) ka ko e muimui’i pe ke lava ‘o fakapaupau’i ‘a e ngaahi me’a na’e tala ‘i he TV Tonga. ’Oku mahu’inga ke mea’i ‘e he kakaii ko e fakamamahi’i (physical, sexual, emotional) ‘e he malii (husband or partner) ‘oku 45% ‘o e kakai fefine ‘e 634, (na’e faka’eke’eke ‘i he Lipooti ‘a e tokotaha pee mei he ‘api ‘e 634), ta’u motu’a 15 – 49, ka ko e 40% pee na’e hoko ‘a e fakamamahi’i ‘physical mo e sexual’. ‘I he fakafehoanaki moha ‘province’ ‘i NZ, ‘oku na meimeui tatau pe ‘i he peseti ‘o e fakamamahi (physical mo e sexual) ‘e he malii, ka ‘oku meimei liunga ua ‘a e peseti ‘o NZ ‘province’ ia ‘i Tonga ni ‘i he fakamamahi ‘emotional’.
Ko e talanoa ki he fakamamahi’i (physical pe) ‘o e kakai fefinee ‘eha taha ke he (non-partner), hangee ko e tamai pe faiako pe ha fefine kehe, ‘oku ‘i he 68% ia. Ka ‘i hono fakakatoaa, ko e fakamamahi’i (physical or sexual) ‘o e kakai fefinee ‘eha mali pe taha kehe ‘oku 77% ia, ‘A ia, ‘oku meimei liunga tolu ‘a e fakamamahi’i ‘eha taha kehe ‘i he fakamamahi’i ‘eha mali, pea ko e me’a ‘eni ‘oku ne hiki’i lahi ki ‘olunga ‘a e sitesitika fakamamahi’i ‘o Tonga ni, pea ‘oku totonu leva ke tau fakatokanga’i lelei ‘aupito, pea tau lotua mo ngaue fakataha katoa ki ai ke solova. Na’e 18% ‘a e kakai fefine ia na’a nau pehee na’a nau fakatupu mo fakamamahi’i honau malii, pea 40% na’a nau ‘fight back’ ‘i hano fakamahi’i kinautolu.
‘Oku mahu’inga ke fakamatala’i ‘a e ‘uhinga ‘o e ngaahi lea fekau’aki moha mali ‘oku ne fakamamahi’i ‘physical’ (kau ai ‘a hono paa’i pe tolongi ‘o tau ai, teke’i pe tekelele, tuki’i pe taa ‘aki ha me’a, ‘akahi pe taa’i pe toho’i, fakasisina pe tutu’aki ha me’a, fakamanamana’i pe ngaue’aki ha me’a masila pe me’atau), ‘sexual’ (kau ai ‘a e fakamalohi’i kena mohe ka ‘oku ‘ikai ke loto kiai, ko’ena mohe koe’uhi na’a fai ‘e hono malii ha me’a kiate ia, fai ha to’onga ta’etaau kiate ia ‘i he ‘ena mohee), mo e ‘emotional’ (lea kovi’i ia, lea ta’etaau ‘o tukuhifo’i ia ‘i he kakaii, fakakikila’i pe kaikaila pe maumau’i ha me’a ke ilifia, fakamanamana’i tene fai ha me’a kovi kiha taha ‘oku mahu’ingaAmanaki pee tetau sio fakalukufua ki he ‘isiu mahu’inga ‘i ‘olungaa, ‘o tau fetokoni’aki katoa ki hono veteki ‘o e palopalema ni, he ‘oku ngali faka’au ke lahi ange. ‘I he taimi tatau pee, ke tau toe tokanga makehe ange na’a ‘oku ‘i ai ha ‘asenita ‘aha pule’anga pe ma’u mafai muli pe ha taha ‘i Tonga ni pe fakatou’osi, ‘o me’angaue’aki ‘a e isiu ni, ‘aki hano mimio’i (spin) ‘a hono fakamatala’ii, pea tau hamumu ai, kae huu mai ‘a Setane (he ko e tamai ia ‘o e loii) ‘o maumau’i ‘etau ngaahi feinga kotoa.
Sione Tu’itupou Fotu
Fasi